Latos przëpôdô setnô roczëzna nadaniô miesczich prawów Kartuzóm. Z ti leżnoscë w miesce bëłë planowóné rozmajité dzejania. Dzél z nich òstôł ju zòrganizowóny. Swiãtowanié tegò jubileùszowégò, òkrãgłégò gebùrstagù widzec je w przédnictwie Kartuz, w pòjedincznëch institucjach, a téż westrzód mieszkańców.
Nôdgrodë za dzejanié dlô miasta
Jednym z elementów roczëznowëch òbchòdów bëło dôwanié nôdgrodów i wëprzédnieniów bùrméstra Kartuz „Kartëskô Skra”. Ùroczëstosc òdbëła sã 31 strëmiannika w Kartësczim Centrum Kùlturë. Nôdgroda je przëznôwónô òd 2001 rokù lëdzóm i òrganizacjóm za dzejnotã na rzecz rozwiju i promòcji gminë Kartuzë. Tim razã, pò trzëlatny, pandemiczny przerwie, dónëch bëło jaż sédemnôsce wëprzédnieniów i szesnôsce nôdgrodów w szesc kategóriach: kùltura, spòrt, promòcjô, pòmôganié jinszim, pòdjimizna, całosztôłt dzejnotë. Tegò samégò dnia bëła téż ùroczëstô sesjô radzëznë miasta. Òbczas ni direktórka Kaszëbsczégò Mùzeùm w Kartuzach, Barbara Kąkol òdczëtała referat tikający sã historii jubilata. Skùńczëła gò słowama:
– Jesmë spadkòbiércama 100-latny tradicji naszégò miasta. Pòstãpnym ògniwã w sztaféce pòkòleniów. Dzys – trzeba bëc wdzãcznym tim, co żëlë i robilë dlô naszi Môłi Tatczëznë, dlô Kartuz – stolëcë Kaszëb. W Raju Mariji biją serca wiôldżich lëdzy, chtërny sztôłtowelë przez lata juwernotã miasta, a téż mëslë i wseczëca pòstãpnëch pòkòleniów. Pòkòleniów, co bez ùstónkù robią dlô pòmnôżaniô dërchã widzałoscë Kartuz.
Òdjimczi, gazétë, rãkòpisë
Dwa dnie rëchli (to je 29 strëmiannika) bëło ùtczenié pòdpisaniô przez generała Władisława Sykòrsczégò Rozpòrządzeniô Radzëznë Minystrów w sprawie zaliczeniô wiesczi gminë Kartuzë, w kartësczim krézu, w pòmòrsczim wòjewództwie, do grëpë miast. Tedë téż nôprzód wëkònóny béł òdjimk mieszkańców Kartuz i kartësczich ùrzãdników na trapach Miesczégò Ùrzãdu. Tam téż bëło spiéwanié „dwasta lat” dlô Kartuz. Pózni w Kaszëbsczim Mùzeùm òdbëło sã òdsłoniãcé wëstôwkù szandarë robiącégò òdjimczi, Artura Sochë, pòd titlã „Kartuzy dawniej i dziś”, na chtërnym widzec bëło jak przez lata zmieniwało sã to miasto. Na piãcdzesąt dwùch tôflach przedstawioné bëłë fòtografie aùtora zestawioné z tima archiwalnyma. To béł ju trzëdzesti pòkôzk òdjimkôrza, tej jubileùszowi, nôwiãkszi z donëchczasowëch. Nalazłë sã na nim téż czekawòstczi taczé, jak artikle, ògłoszenia i plakatë, co mają sto i wiãcy lat.
– To je pòkôzk wszëtczich mieszkańców. Lëdze sami zwònilë i pitelë, jak mògą pòmòc. Chãtno przekazéwelë swòje rozmajité materiałë. Òdjimczi, co tuwò są, robioné bëłë nawetka sto dwadzesce lat rëchli. Westrzód tëch mòjégò aùtorstwa są taczé sprzed trzëdzescë lat, le téż te, jaczé jô robił przez całi òstatny rok – gôdôł na promòcjowim zéńdzenim Artur Socha.
Plakatë mòżna bëło òbzerac do kùńca łżëkwiata. We strzodã 29 strëmiannika w mùzeùm pòkôzóné bëłë téż archiwalné egzemplarze pismiona „Gazeta Kartuska”, chtërno przez wiele lat wëdôwóné bëło w Kartuzach, a téż rãkòpisë z XVII i XVIII wiekù, w jaczich wspòmnióné są kartësczé stronë. To òstatné bëło mòżlëwé dzãka wëpòżëczeniu z Pòlsczi Akademii Nôùków jednégò z tomów dzejów kartuzów, razã z òdpisama dokùmentów. Spisôł te dzeje nadzwëkòwi historiograf i przeór zôkònu kartuzów w Raju Mariji (dzysészich Kartuzach), Jerzi Schwengel. W jegò dokazu nalezc jidze midzë jinszima òdrãczno zrobioné rëcënë, taczé jak Marija z Dzecątkã Jezës i widok kaszëbsczi kartuzji z 1678 rokù. Tom je òprôwiony w przëòzdobną skórã z symbòliką klôsztoru C.M.P. (Cartusia Mariae Paradisi). Ten dokùment prezentowóny je na czasowim pòkôzënkù w mùzeùm i mdze tam jaż do 15 lëpińca tr. Ti, co przëszlë w to strzodowé pòpôłnié do kartësczégò mùzeùm, mòglë téż pòdzywiac archiwalné pòcztowé kôrtczi zwëskóné òd Pawła Ćwiertni.
Kònkùrsë w bibliotece
Na pòczątkù łżëkwiata fejrowanié setny roczëznë miasta bëło przeniosłé do Miesczi i Krézowi Biblioteczi Pùbliczny w Kartuzach. Tedë bëło rozrzeszenié przeprowadzonëch tam dwùch kònkùrsów. Pierszi tikôł sã wiédzë ò miesce. Nôprzôd bëłë eliminacje westrzód piãcdzesąt ùczniów gminë Kartuzë. Pózni dwanôsce finalistów – szesc ùczniów ze spòdlecznëch i szesc z wëżispòdlecznëch szkòłów – pisało drëdżi test.
– To są młodi lëdze, jaczi przeczëtelë tak wiôldżé pùblikacje, jak Dzieje Kartuz i wiele jinszich, baro wiele sã naùczëlë. To są nôlepszi z nôlepszich. Pòdzywióm jich za to, że tak wiele ò Kartuzach wiedzą – gôdôł na zetkanim 1 łżëkwiata direktór kartësczi biblioteczi, Pioter Smòlińsczi.
Dôwanié nôdgrodów pòłączoné òstało z drëdżim kònkùrsã òrganizowónym przez kartëską bibliotekã wespół z Towarzëstwã Lubòtników Kartuz. Béł to turniér jedny wiérztë. Do miónków zgłosëło sã trzënôsce lëdzy w rozmajitim wiekù. Swòje dokazë ò Kartuzach przedstôwialë òni przed lëczno zeszłą pùbliką. Pòtemù przëznóné òstałë trzë przédné nôdgrodë.
Debata ò pòmòrsczich Żëdach
Zaczekawienim òdbiérców ceszëła sã debata zorganizowónô w òstatny piątk łżëkwiata w Kaszëbsczim Mùzeùm. Bëło òno òrganizatorã debatë razã z Institutã Klasycznëch Sztudiów i Slawisticzi Gduńsczégò Ùniwersytetu, a ji tematiką bëlë Żëdzë na Pòmòrzim, a òsoblëwie w Kartuzach. Swòje mëslë w tëch sprawach przedstôwialë słëpsczi i gduńsczi ùczałi. Pòtkanié prowadzył profesór Dušan-Vladislav Paždjerski. Wëpòwiôdalë sã przédno profesór Miłosława Bòrzëszkòwskô-Szewczik i profesór Daniél Kalinowsczi, le téż niechtërny z gòscy, lëdze ze swiata nôùczi, bùtenrządowëch òrganizacjów, kùlturalnëch i edukacyjnëch institucjów, mieszkańcë. Przëblëżonô òstała tedë żëdowskô kùltura na Pòmòrzim. Gôdóné bëło midzë jinszima ò juwernoce, midzëkùlturowëch relacjach, ò przedstôwianim Żëdów w lëteraturze i gazétach.
Spòrt i promòcjô albùmù
W maju òbchòdzenié sto lat miasta zaczãło sã òd dzejaniów sparłãczonëch midzë jinszima ze spòrtową aktiwnoscą. W pierszą niedzelã miesąca pòdrechòwóny béł pierszi w historii Biég Wkół Kaszëb [Bieg Dookoła Kaszub]. Zaczął òn sã w sobòtã 29 łżëkwiata w Kartuzach i tuwò, na rënkù, pò dzewiãc dniach, téż sã skùńcził. Biegôczów, wespół trzimającëch wiôlgą kaszëbską fanã, przëwitelë nôleżnicë Regionalnégò Karna Piesni i Tuńca „Kaszuby”, a téż kartëzjanie i lëdze, co specjalno za tim przëjachalë do Kartuz w niedzelã wieczór. Wëdarzenié, chtërnégò drëdżim dzélã nazwë bëło „szlachama Aleksandra Majkòwsczégò”, zòrganizowało Kaszubskie Stowarzyszenie Kultury Fizycznej, jaczé je bòdôj nôbarżi znóné ze spòrtowëch miónków pn. „Kaszuby Biegają” [wiãcy ò Biegù Wkół Kaszub na starnach 10-12]. Ùroczësté dôwanié dobiwcóm pùcharów i medalów bãdze 8 lëpińca, tj. òbczas latoségò Zjazdu Kaszëbów.
Promòcjô albùmù z òdjimkama Léòna Perszona to nastãpny bédënk na ùtczenié gebùrstagù miasta. Miała òna swój czas w drëgą strzodã maja w kartësczim mùzeùm. Pùblikacjô je skùtkã pòkôzkù przëszëkòwónégò przez mùzeùm pòspólno z kartëską biblioteką. Je w ni cziledzesąt òdjimków z priwatnëch, mùzealnëch i bibliotecznëch zbiorów. Do tegò je biogram Perszona napisóny przez Piotra Smòlińsczégò i wspòminczi mieszkańców Kartuz ò aùtorze, chtërne zebrała Barbara Kąkol. Léón Perszon dokùmentowôł żëcé miasta i lëdzy w nim mieszkającëch. Robił przédno pòrtretë, le nié leno. Na jegò dokazach są kartëzjanie w wôżnëch dlô nich stojiznach – w dniu chrztu, pierszi kòmónii, zdënkù. Zatrzimiwôł na wiedno téż zwëczajné sztërczi jich żëcô.
Żdającë na Zjôzd
W rokù jubileùszu miasta wëszëznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô na môl fejrowaniô XXIV Swiatowégò Zjôzdu Kaszëbów, jaczi òdbãdze sã 8 lëpińca, wëbrałë prawie Kartuzë. Przëjachanié do naju Kaszëbów i lubòtników naszégò regionu z rozmajitëch strón swiata mdze dlô nas wiôldżim ùczestnienim i wëzwanim. […] Bãdzemë mielë leżnosc pòkazac naszą wspaniałą gminã i gard – taczé słowa bùrméstra Kartuz, Mieczësława Grzegòrza Gòłuńsczégò jidze przeczëtac w jedny z pùblikacji zapòwiôdający Zjôzd. Przédnym môlã swiãtowaniô bãdze kartësczi Park Solidarnoscë. Kartësczé Centrum Kùlturë zbiérô zgłoszenia òd lëdzy, co chcelëbë przëszëkòwac stojiszcza z rãcznyma wërobiznama, jaczé narzesziwają do kaszëbsczi kùlturë. To wiôldżé swiãto […], òbczas chtërnégò swòje wërobiznë mògą pòkazëwac lëdowi artiscë, ùtwórcë rãczny robòtë, regionalny pòdjimôrze. Mile widzóné są stojiska z wësziwama, żłobiną, malënkã, grónkòwizną, […] przedstôwiającé jinszé ôrtë kùńsztu, a téż kòłów wiesczich gòspòdëniów – czëtómë na internetowi starnie Kartësczégò Centrum Kùlturë.
Na gwës mdze to wôżné wëdarzenié dlô całëch Kaszëb, na jaczé lëdze czekają z niecerplëwòtą. Na tim wiôldżim swiãce kaszëbiznë mòże sã spòdzewac wiele atrakcjów. Wëstãpic mają fòlkloristiczné kartësczé karna, taczé jak wspòmnióny ju RZPiT „Kaszuby”, Kaszëbsczé Dzecné Karno Piesni i Tuńca „Słunôszka”, regionalné karno „Krôsniãta”. Òkróm tegò planowóny je kòncert Kaszëbsczi Kapelë Szutenberg Band i Młodzëznowi Dãti Òrkestrë z Łapalëców. Ò to, cobë bëło wiesoło, bãdze miôł starã kaszëbsczi kabaret „Kùńda”, a terôczasną mùzykã pò kaszëbskù zaprezentëją Wérónika Kòrthals i karno „Fucus”. Wieczorã zaspiéwô Martin Lange, a na skùńczenié zabawë mdze mòżna wząc ùdzél w biesadze z „Radiã Kaszëbë”. Rozegracji towarzëc bãdą turniér grë w baszkã, w bùczkã, i téż bicé rekòrdu grë na diôbelsczich skrzëpicach.
– Chcemë pòkazac ùróbk kaszëbsczi kùlturë, tak bògati, chcemë nią żëc, stądka program, chtëren dobrze to pòkazëje – zagwësniwô direktórka KCK Małgòrzata Paździor-Król.
Pòcztowi znaczk i dzejania w Internece
Bédënkã dlô lubòtników historii je cykliczné pùblikòwanié na internetowi starnie kartësczégò mùzeùm czekawòstków ò tim miesce z dôwnëch lat. Jidze tej przeczëtac na przikłôd ò patronie miasta, czëli swiãtim Brunonie, kawlach kartëzjanów w czasu II swiatowi wòjnë, przińdzenim nazôd kartësczégò krézu do Pòlsczi w 1920 rokù, abò ò pòczątkach miasta. Są tam téż òpùblikòwóné midzë jinszima biogramë wszëtczich lëdzy zarządzywającëch sprawama miasta czedës i terô, a téż je pòkôzónô historiô i symbòlika herbù Kartuz. Jak wspòmniała direktórka mùzeùm, to òstało zrobioné z mëslą ò ùczniach startëjącëch w kònkùrsu wiédzë ò Kartuzach szëkòwónym przez môlową bibliotekã, le téż dlô wszëtczich zaczekawionëch tima sprawama.
Òkróm tegò stwòrzony òstôł pòcztowi znaczk, na jaczim je kartëskô kòlegiata w czôrno-żôłtëch farwach, a téż tekst w pòlsczim i kaszëbsczim jãzëkù. Zaprojektowała gò Gracjana Pòtrëkùs, a wëmëslił doktór Tomôsz Rembalsczi z Gduńsczégò Ùniwersytetu. Je do kùpieniô w Kaszëbsczim Mùzeùm. Szëkòwóné je téż wëdanié przez mùzeùm razã z Gduńsczim Karnã Pòetów pùblikacji z wiérztama ò Kartuzach. Direktórka môla chce téż wëpòżëczëc dokùmentacjã ò kaszëbsczi kartuzji, jakô je przechòwiwónô w British Muzeum w Londinie.
Artur Socha zrobił miastu jesz jiny darënk – na jegò sto lat zebrôł sto żëczbów òd kartëzjanów, pòdjimców, przedstôwców òrganizacjów i institucjów. Skùtkã ti robòtë kartësczégò szandarë je nagróny film, jaczi mòże òbzerac w Internece. Przez taczé akcje môlowi fòtograf chce wcyg przëbôczëwac lëdzóm ò tim wôżnym jubileùszu. Leżnotą do fejrowaniô jubileùszu mdze téż planowónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié promòcjô nônowszégò, piãknégò, ilustrowónégò przez Wawrzińca Sampa, wëdania Pana Czôrlińsczégò, co do Pùcka pò sécë jachôł Hieronima Derdowsczégò. Ùroczëstosc mô sã òdbëc w kartësczim I Òglowòsztôłcącym Liceùm z Dwajãzëkòwima Òddzélama, chtërno mô miono tegò kaszëbsczégò pisarza. Wôrt dodac, że szkòła ta za sztërë lata téż mdze miała swòjã roczëznã sto lat jistnieniô. Terô, czej są pisóné te słowa, gwësno wiele pòstãpnëch dzejaniów dlô Kartuz pòwstôwô, a jich brzôd mdze ju wnet widzec.
Chòc Kartuzë jakno miasto fónksnérëją dopiérkù òd 1923 rokù, to historiô założeniô ti miescowòscë sygô kùńca XIV wiekù i fùndacji placów midzë dzysészima jezorama Klôsztornym i Karczemnym, chtërny dokònôł szlachcëc Jón z Rusocëna na rzecz zôkònników reglë kartuzów. Przez lata wkół klôsztornëch zabùdowaniów rozwijała sã òsada, co z czasã stała sã centrum spòlëznowégò, gòspòdarczégò i kùlturalnégò żëcô. Dinamiczny rozwij Kartuz i starë jich mieszkańców ò pòdniesenié randżi swòji miescowòscë do stãpnia miasta òstôł wënôdgrodzony sto lat temù. W rokù nadaniô jima miesczich prawów Kartuzë dostałë téż herb pòdług projektu Aleksandra Majkòwsczégò, ùtwórcë kaszëbsczi epòpeji pòd titlã Żëcé i przigòdë Remùsa. Przez sto lat miasto sã zmieniwało, dopasowiwało sã do tegò, czegò brëkùją lëdze w nim mieszkający, a téż òdwiedzywający je turisscë. I na tim gwësno nié kùńc. Ju terô pisze sã dalszô jegò historiô.
Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô
Òdj. M. Dzienisz, expresskaszubski.pl
