Ana Glëszczińskô: Në jo, tej òd czegò bë zacząc?
„Pomerania”: Nôlepi òd pòczątkù. Kaszëbsczi znajesz z dodomù?
Prôwda. Le nie bëło tak, że starszi do nas gôdelë. Mëma i tatk z nama, dzecama, wiedno rozmôwielë pò pòlskù. Zmieniwało sã to, czej na rozmajité roczëznë zjachała rodzëna. Tej òd razu w kôrbiónce z nima przechòdzëlë na kaszëbsczi. Tedë dzecë nie sedzałë ze starszima. Më mielë swój plac gdzes z bòkù. Ale kaszëbiznã më czëlë i gdzes bënë òstała.
W spòdleczny szkòle zakazywelë gadac w rodny mòwie?
Z mòjich młodëch szkòłowëch lat pamiãtóm, że w lëpińsczi szkòle kaszëbiznã czëc bëło wiedno. Prawie nié na ùczbach, ale rôz w tidzeniu Zbigniéw Stëdzyńsczi prowadzył regionalné kółkò. Ju w IV klase pierszi rôz jô wzãła ùdzél w kaszëbsczim kònkùrsu. To bëła Rodnô Mòwa. Jô recytowała tekst Jana Patocka „Nôlepi doma”. Do dzys to pamiãtóm.
Wiôldżé przeżëcé?
A jak! Dlô môłégò dzéwczątka? Pamiãtóm wnetka wszëtczé mòje wëstãpë. A trochã tegò bëło. Dopiérkù terô tak so wdarzã, wiele to ju lat minãło...
Jãzëk jes miała z dodomù, ale co z czëtanim, lëteraturą? Jak Të sã ùczëła do nëch kònkùrsów?
Lëteratura?! Pierszi słowôrz jem dostała, a tak pò prôwdze to wëgrała, w szósti klase spòdleczny szkòle. Z biblioteczi w Lëpińcach pamiãtóm ksążkã Tadeùsza Lipsczégò Remusowi króm. Wypisy z literatury kaszubskiej. A dzys rokroczno widzã aùtora we Wielu. To je przeżëcé. Pózni w rãce wpadło mie Domôcé słowò zwãczné. Czej jô przeczëtała wstãp prof. Jerzégò Trédra, tej mie sã dopiérkù wszëtkò pòmachtało. Wëmôwiac mùszôł czësto jinaczi jak kòl nas na Gôchach. Jeżlë jidze ò jãzëk, z czasã wszëtkò sã pòùkłôdało w głowie.
Wiele mie dało regionalné kółkò, na jaczé jem chòdzëła w spòdleczny szkòle. Zbigniéw Stëdzyńsczi grôł na skrzëpicach, a më jesmë spiéwelë: „Mój tata kùpił kòzã”, „Kaszëbsczé jezora”, „Gdze sã pòdzała mòja chëcz”. Wszëtkò z głowë. Më ni mielë tekstów, a ò czims taczim jak ksero nicht nawetka nie mëslôł.
Pò szkòle w Lëpińcach strzédnô w Bëtowie. To czas Twòjich nôwikszich zwënégów.
Jô bëła nôleżniczką karna Młodzieżowa Scena Rapsodyczna, jaczé dzejało przë bëtowsczim dodomù kùlturë. Prowadzëła je Elżbiéta Pacyno. To brzadny czas. Pòd ji òkã jô cwiczëła do rozmajitëch kònkùrsów. Ale nigdë ni miała jem szkólnégò, chtëren bë dôwôł bôczenié na mòjã wëmòwã. „Nã głoskã mùszi rzeknąc tak, a nã tak”. Tak so terôzka zastanôwióm, jak to z nym szëkòwanim bëło. Mëszlã, że to „w pranim wëchôdało”. W Chmielnie jô przeszła wszëtczé kategórie òd spòdleczny jaż pò dozdrzeniałëch. Në i Wielé. Jem wërosła z nëch dwùch szkòłów.
Prawie ò to chcôł jem zapëtac. Òkróm recytacji pierszé wëstãpë na binie to gôdczi. Ti, chtërny znają Twòjégò òjca, wiedzą, że mô cos z gôdkarza.
Mô, mô. Cos z gadësza w nim sedzy (smiéch).
Môsz to pò nim?
Pewno jo, ale nadczidnã, że w mòji familii wiele je taczich, chtërny przë rodzëznowëch pòtkaniach plestają. Òpòwiôdają historie ze swòjégò żëcégò i je wiedzec, że kąsk òd se dołożą. Në, doch to mùszi brzmiec (smiéch). Taczé òpòwiôstczi òd malińkòscë wiedno bëłë krótkò kòl mie. Pózni jô brała z nich cos dlô se i na tim spòdlim jô twòrzëła swòje gôdczi. Nicht mie nigdë nie rzekł, jak je pisac abò gadac. To samò wëchôdô, a czasã òd wiedno je bënë.
Tej przëszedł czas na Wielé.
Nôprzód Zbigniéw Stëdzyńsczi namôwiôł starszich, żebë jô tam wëstąpiła. Tatk sã zgòdzył i mie tam zabrôł. Jô gôdała dokôz ks. Jarosława Babińsczégò „Cotka”. Jem zajãła tej III plac. Wdarzã so, że tej ùczãstników òbtaksowiwelë m.jin. prof. Jerzi Tréder i Stanisłôw Pestka. Wielé to dlô mie prôwdzëwô szkòła gôdkarstwa. Nie bëło letkò mie, młodémù dzéwczątkù, jic na miónczi z Józwã Roszmanã, ks. Rómanã Skwierczã czë Haliną Wrézą.
Ze swòją aùtorską gôdką jô pòjachała tam dwa lata pózni, w VIII klase spòdleczny szkòłë. Pòwstała na spòdlim historie, jaką jem ùczëła òd mòjégò tatka. Młodi knôp razã ze starkã pòjachelë do młina. Knôp miôł kùpic w krómie kafeszrót (bónkawã). Le krómòwô nie baro pòtrafiła pò kaszëbskù, a knôp pò pòlskù. Takô dosc tipòwô historiô, jak sã Kaszëba z Pòlôchã nie rozmieją.
Z gôdkama jô wëstãpòwała w rozmajitëch placach. Na przikłôd nã milenialną Józefa Brusczégò jô gôdała m.jin. w Czãstochòwie na kònkùrsu pt. „Sacrum w literaturze polskiej” a w Pôłczënie Zdroju na Ogólnopolskim Turnieju [Sztuki Recytatorskiej i Poezji Śpiewanej] im. Skamandrytów. Westrzód jurorów béł ju nieżëjący Krësztof Kòlberger. Pò kònkùrsu pòdeszedł do mie i prost rzekł, że nick z tegò kaszëbsczégò nie rozmieje, ale to, jak jô to pòwiedzała a pòkôzała, dozwôlało mù zrozmiec, ò co szło. Ùczëc taczé słowa òd taczégò aktora, to sã pamiãtô na lata.
Nëch kònkùrsów, nôdgrodów, wëprzédnieniów zebrało sã skòpicą. Zadzëwòwało to nawetka kòmisjã egzaminacyjną na sztudia.
Pò strzédny szkòle jô so ùdbała jic na germanistikã do Pòznania. Na maturalnym swiôdectwie òkróm òcenów, bëłë téż wëpisóné mòje dobëca, jô miała je téż spisóné òsobno. Jeden z profesorów béł nima baro zacekawiony. Tak pò prôwdze to nôbarżi pòkù nie dôwôł mù nen kaszëbsczi. Wedle niegò zajimanié sã nim nijak nie pasowało do młodëch. Kùreszce rzekł do białczi, chtërna zadôwała pitania z niemiecczégò, że òn mie weznie na pòlonistikã.
Tak sã równak nie stało.
Nié. Ale tak do czësta jô sã z nią nie rozeszła. Filologie, i na germańskô, i pòlskô, bëłë w jednym bùdinkù. Pierszô na czwiôrtim i piątim piãtrze, a ta drëgô na trzecym. Na czwiôrtim rokù sztudiów na tôflë z ògłoszeniama jem nalazła wiadło, że Dialektologiczné Kòło Nôùkòwé rôczi do se chãtnëch do wespółrobieniô z nima.
Czim të sã tam zajimała?
Sóm Zakłôd Dialektologie badôł wiôlgòpòlsczé gwarë. Twòrzëlë kòrpùs wiôlgòpòlsczich gwarów z rozmajitëch wsów. Na zôczątkù mòji robòtë ù nich jô wpisywała słowa do kómpùtra. Z czasã jem zaczãła jezdzëc pò wsach z kwestionariuszã òprôcowónym bez profesora Jerzégò Serocuka [Sierociuka].
Na sztót jes zabëla ò kaszëbiznie?
Gdze tam. Dialektologiczné Kòło wiele mie dało w rozwiju mòji kaszëbsczi swiądë. Prof. Serocuk przënôszôł mie baro wiele ksążków. Tej jô pòznała dokazë prof. Édwarda Brezë, pierszi rôz jem miała w rãkach kaszëbsczi słowôrz Bernata Zëchtë. W nym czasu jem zaczãła regùlarno czëtac „Pòmeraniã”. Nie wdarzã so, czë mielë jã w ùniwersytecczi ksążnicë. Jô zamôwiała jã bez Empik. Scygelë mie jã z Gduńska do Pòznania.
Baro przëdatné bëłë anketë, z jaczima jô jezdzëła pò wsach Wiôlgòpòlsczi. Profesjonalno òprôcowóné, w drobnotach zbiérającé słowiznã. Jô zabiérała je ze sobą na Kaszëbë i badérowała najã rodną słowiznã, òsoblëwie na Gôchach. Brzadã je tekst „Przeobrażenia leksyki kaszubskiej na terenie wsi Lipnica i Borzyszkowy (powiat bytowski) w obrębie leksyki pola tematycznego WESELE”. Ùdało mie sã téż ùchwëcëc rozkłôd germanizmów w Wiôlgòpòlsce i na Kaszëbach. Z materiałama, jaczi jô pòzebrała i òprôcowała w òbrëmim Kòła, jem jezdzëła pózni na rozmajité jãzëkòznôwczé kònferencje.
Swój magistersczi dokôz Të napisała ò Bòlesu Jażdżewsczim.
Chùdzy, na kònferencje, jem wiele pisała ò germanizmach w jegò Wspomnieniach kaszubskiego gbura. Jô pòstanowiła to wszëtkò zebrac do grëpë. Do dzys móm w swòji bibliotece ksążkã Jażdżewsczégò z pòdsztrichniãtima wszëtczima germanizmama.
Pò sztudiach wrôcôsz w rodzëznowé stronë i robisz jakno szkólnô w Lëpińcach. Mòżna szpòrtowno rzeknąc, że trzë kroczi òd dodomù.
Krótkò pònemù jô przecygnãła do dodomù Andrzeja, mòjégò chłopa, ale niewiele dali. (smiéch). W spòdleczny szkòle w Lëpińcach jem zaczãła ùczëc jesz na sztudiach. Jô miała ùczbë w gimnazjum z niemiecczégò jãzëka.
Mëslałas równak i ò kaszëbiznie.
Mało wiele jô wiedzała ò samim jãzëkù. Jem znała gò, ale doch nigdë sã nie ùczëła na ùczbach. Pòjawił sã kùrs robiony bez Akademiã Warkòwégò Sztôłceniô ze Gduńska. Zajmë prowadzëła Bòżena Ùgòwskô. To béł mój pierszi kòntakt z kaszëbsczim jakno ùsystematizowónym jãzëkã z reglama pisënkù, wëmòwą... Jô bëła dbë, że skòrno gôdóm w rodny mòwie, tej jã znajã. Òkôzało sã, że nôùka sã dopiérze zaczinô.
Na nen kùrs chòdzëlë nié leno szkólnowie, ale téż samòrządówcë regionaliscë. Wiele z nich widzã do dzysô zaangażowónëch w przërëchtowiwanié kaszëbsczich wëdarzeniów abò na nich òbecnëch.
Pò kùrsu pòdiplomòwé sztudia i ùczbë. Jak tej to wëzdrzało?
W nym czasu kaszëbsczi ju béł w spòdleczny szkòle. Felowało gò w gimnazjum. Le czile szkólnëch miało ùprawnienia do nauczaniégò. Jô zaczãła prowadzëc zajmë z gimnazjalną młodzëzną. Szkòłownice znelë jãzëk, bò abò sã gò chùdzy ùczëlë, abò czëlë òd starków, starszich. Równak i tak òd zôczątkù jô wprowôdzała gò jakno cëzy. Jem przëniosła wszëtczé metodiczné wskôzë tikającé nowi słowiznë i gramaticzi w niemiecczim i przełożëła na kaszëbsczi. Dzys to je pòwszechné, a tej tak nié do kùńca. W nym czasu wiele ùczbòwników zbùdowónëch bëło tak, jakbë dzecë ju jãzëk znałë. Pamiãtóm, że jô brała rozmajité tekstë, a tej kòrektór w gôrsc i jem wëmazywała słowa, jaczé pózni mùszôł ùzupełnic. Terô w kòżdim ùczbòwnikù cos taczégò nalézemë. Mómë wiele wiãcy pòmòców do ùczeniô. Mòże nié tëli, jak më bë chcelë, ale je w czim wëbierac. Baro lubiã ùczëc kaszëbsczégò. Widzã, jak dzecë sã starają, i nen łisk w òkù, czej cos sã jima ùdô, czej dobãdą jaczis plac w kònkùrsu.
Wedle spisënkù z 2011 r. gmina Lëpińce mô nôwiãkszi procent mieszkańców, jaczi na codzéń gôdają pò kaszëbskù. Je tej lżi ùczëc?
Jô to czëjã, że wiele gôdô a rozmieje, le nie jem gwësnô, czë czëją to ùczniowie. Sedzy w nas to, że nôpierwi pòwiémë cos pò pòlskù, bò mòże chtos nie zrozmieje jinaczi. A mòże wôrt òd razu kaszëbic, jeżlë chtos nie zrozmieje, to nama to pòwié. Na Gôchach, jistno jak wszãdze, mùszi zachãcëwac do ùczbów. Przëchôdają szkòłownicë i pitają: „Wastnô, a na co mie to je?”
Co òdpòwiôdôsz?
Ni mòżna sã na to gòrzëc. Tak samò mie pitają, na co jima matematika, biologiô czë chemiô. Ùczã w spòdleczny szkòle, a to jesz za môłé dzecë, żebë wiedzałë, co jima w żëcym sã przëdô. A mëszlã, że pò prôwdze nicht tegò nie wié. Starszi barżi swiądno wëbiérają. Dzecóm òdpòwiôdôm, że żëją na Kaszëbach, tej wôrt znac nen jãzëk. Mòże tegò terôzka nie widzą, ale czej wëjadą gdzes dali, òbôczą, jakô to je wôrtnota. I czasã tak je. Pò latach mòji ùczniowie wëséłają mie òdjimczi chòcle spòd Kaszëbsczégò Dodomù we Gduńskù z pòdpisã, że ùczëlë sã ò nim na ùczbach. Jinszim razã proszą ò przetłómaczenié żëczbów na kaszëbsczi. Widzec, że gdzes to zôrno w nich je. Ni ma sã co òszëkiwac, nié we wszëtczich pùszczi òno kło, wëdô brzôd. Tim barżi ceszã sã, czej widzã młodëch, jaczi ùczëlë sã jãzëka w szkòle, a dzys są kaszëbsczima dzejôrzama.
Dosc mòckò jes sã włączëła w òrganizowóny w Lëpińcach Festiwal Pòlsczich a Swiatowëch Szlagrów.
Òd zôczątkù jô bëła dbë, że to baro bëlnô ùdba do ùczeniô jãzëka, ale téż jegò pòpùlarizowaniô. Na zôczątkù dzecë miałë kąsk wątplëwòtów. Bò jak terô spiewac hitë jich idolów pò kaszëbskù. Dzys takô mësl nawetka do głowë jima nie przëchôdô. Edith Piaf pò kaszëbskù? A czemù bë nié. Kaszëbsczi nie je ju dlô nich czims apartnym. Stôł sã dlô nich jazëkã taczim samim jak wszëtczé jinszé. To dlô mie nôwikszô zwënéga negò festiwalu. Rzeknã wiãcy, chòc jakno szkólny drãgò mie to przińdze, dzys chùdzy zaspiéwają mie pò kaszëbskù jak pò niemieckù. A szkòda, bò ten drëdżi to téż snôżi jãzëk.
Wôrt rzeknąc, że festiwal je jedurnym taczim na Kaszëbach, a ùczãstników na nim nie felëje.
Wiém, że niejedne szkòłë mają tak wiele chãtnëch, że mùszą òrganizowac eliminacje, żebë wëbrac nëch, jaczi pòjadą do Lëpińc. Widzã to i ù se. Zgłôszają sã téż dzecë, jaczi na ùczbë kaszëbsczégò nie chòdzą, ale chcą zaspiewac.
Festiwal to dlô mie téż wëzwanié. Ùczniowie przënôszają tekstë, a nie je tak łatwò przetłómaczëc niejedne słowa, òsoblëwie z młodzëznowi gwarë. Në, jak napisac pò kaszëbskù „ty dzbanie”? Bò doch nie jidze ò zbón, a ò głëpélca. Razã z nima słëchóm tegò, co je jich ùlëdónym gatënkã. Pò 13 edicjach mògã pòwiedzec jedno – ùczniowie wcyg mie zaskakiwają.
Òkróm festiwalu je Kònkùrs Gôdków m. Józwë Brusczégò. Ùdba Twòja jakno gôdkarczi?
Z tim bëło kąsk jinaczi. Zbliżała sã 110. roczëzna ùrodzeniô Brusczégò. Na pòtkaniu zarządu partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Lëpińcach më mëslëlë nad tim, jak ùpamiãtnic wëdarzenié. Òd se jô rzekła, że mòżna zrobic kònkùrs gôdków. Miała sã òdbëc le jedna edicjô. Ùdba chwëcëła. Latos më mielë szóstą edicjã.
Startowac mògą wszëtcë òd spòdleczny szkòłë pò dozdrzeniałëch.
Òd zôczątkù më mielë starã òsoblëwie ò młodëch. Tej ni mielë niżódnégò taczégò kònkùrsu. Dopiérze pózni we Wielu zrobilë kategóriã do 16 lat. Pò sobie wiém, jak wiele czasu dérowało, nim jô mògła jic na miónczi z wiôldżima gadëszama. Jak bòkadné doswiôdczenié dôwało słëchanié jich na binie. A gdze młodi mielë zaczënac? Z tą mëslą jesmë rëgnãlë, żebë szkòłownicë kąsk òbëlë sã z biną, z nyma wrażeniama, czej wszëtcë na nas zdrzą i nas słëchają.
To le szesc edicjów, a widzã, jak rówizna rosce. Òd pierszi, gdze tak pò prôwdze më mielë recytacjã, bò doch plestaniô ni ma na ùczbach ani kaszëbsczégò, ani pòlsczégò. A dzys? Mómë mòdulowanié głosã, kòntakt zdrokòwi ze słëchińcama, je ju ta letkòsc w gôdanim. Mòże jesz ùczãstnicë kąsk za baro trzimają sã tekstu, ale je czas, żebë tegò sã naùczëc. Wëprzédnionëch bez sromòtë smiało mòżna wësłac do Wiela. Jem tegò gwësnô. Wôrt tuwò wspòmnąc leno ò Émilie Szëszce, jakô w Lëpińcach zaczinała, a terôzkù dobiwô na Turnieru Gadëszów.
Ceszã są téż z aùtorsczich gôdków pisónëch òsoblëwie bez szkòłowników. Le z nima je jiwer.
Jaczi?
Tak terô mëszlã. Co zrobic z tima, chtërny ùdbã mają, napisac pòtrafią, ale za baro nie chcą abò nie lëdają wëstãpów na binie. Jich gôdkã rzeknie drëch. Aùtorskô gôdka je? Je. A kòmù dac nôdgrodã? Temù, chto napisôł, czë temù chto plestôł?
Pò pòłowie?
Na gwës (smiéch). Z kònkùrsama ju tak je, że pò czasu wszëtkò wëchôdô. Bãdzemë mùszelë barżi pòmëslëc ò aùtorach òpòwiôdaniów.
Òkróm szkòłë wespółrobisz z Radiã Kòszalin...
Rëchtëjã dlô nich aùdicje ò cekawëch kaszëbsczich wëdarzeniach, zwëkach a lëdzach.
Môsz téż czas na pisanié lëteraturë dlô dzecy. Të jes òżëwiała maskòtkã Bëtowa.
Nigdë mie to nawetka bez mësl nie przeszło. Zazwònił do mie bùrméster Bëtowa Riszôrd Sylka. Rzekł, że mają pùpùlkã i chcelëbë do ni stwòrzëc jakąs legendã. Żebë òpisac, jak to sã stało, że Bëtk herbù Kasztan zjawił sã w miesce.
Tej jednégò bòhatera Të ju miała.
Tak pò prôwdze dwòje. Bëtk to je wiedzec, a drëdżim bëła wieszczówka Ana. Ò ji przigòdach jô òpòwiôdała swòjim dzecóm na dobranoc.
Miôł bëc jeden dzél, a zrobiło sã sétmë.
Czej jô òpisała Bëtowò, pòjawiła sã mësl, żebë wësłac Bëtka w rézã pò jinszich gminach. Jaż kùreszce w òstatnym tomie wëlądowôł w Americe.
Dzélëczi z serie pòjôwiałë sã latos na Kaszëbsczim Diktandze, recytowóné bëłë na Rodny Mòwie, w Gòstkòwie zrëchtowelë kònkùrs wiédzë. Na bòkù òstôwiając mùrale z nim i Bëtkòbùsë [pòzwa miesczi kòmùnikacjë w Bëtowie].
Ceszã sã z ti bëlny promòcje i miasta, i òpòwiôdaniów, le za to ju òdpòwiôdô Miesczi Ùrząd. Baro mie je mileczno, a równoczasno jem zasromionô. Pòdchôdają do mie dzecë, proszą ò wpis i chãtno gò dôwóm, ale nie czëjã sã niżódną pisarką.
Tak nôbarżi to ceszã sã, że dzecóm sã widzy, a szkólnowie wëzwëskùją pòwiôstczi na ùczbach. Kònkùrs z Gòstkòwa to baro dobrô ùdba. W ksążkach za wiele faktów ni ma. Tej-sej pòjôwiają sã pòstacje, wse, kąsk historie a geògrafie. Rëchtëjąc sã do niegò, dzecë mùszą zgłãbiac wiédzã ò gminach w bëtowsczim krézu, a dzãka temù lepi pòznôwają swòje òkòlé.
Wiém téż, że na zajmach z kaszëbsczégò piszą swòje przigòdë Bëtka, prowadzą gò pò môlach wôrtnëch òbôczeniô. Sama jem rëchtowała pùpkòwi téater òpiarti na serie. To wiele dało dzecóm. Na ùczbach czasã mie òdpòwiôdałë całima zdaniama ze scenarnika. Taczé dzejanié jãzëkòwò baro rozwijô. W głowach òstôwô wiele słowów, frazów. Równak nôwiãcy w rozwiju zwëskałë dzecë, chtërny rëchtowałë aùdiobook, jaczi je dodôwkã do ksążczi. Nie bëło to taczé letczé. Mùszôł czëtac nié leno pòprawno, ale pòmału, dokładno. Czej na zôczątkù jô jich pòprôwiała, jem miała strach, że zrezygnëją, ale strzimelë mie i mòje sztrôfòwanié (smiéch).
Dosc tëli më gôdelë ò ùdbach na przënãcenié młodëch w szkòłach do ùczbów. Wedle Ce czegò dzys felëje kaszëbiznie?
Przede wszëtczim zajmów dlô dozdrzeniałëch, chtërny czãsto baro bë chcelë naùczëc sã chòcle czëtac, a ni mają taczi mòżlëwòtë.
Latos Të òstała wëprzédnionô Òrmùzdową Skrą.
Z gratulacjama zazwòniła do mie drëszka. Nié do kùńca jô wiedzała, ò co ji jidze. Rozwidniło sã, czej rzekła ò nôdgrodze. Jô bëła baro zaskòkłô. Wiadło ò ni skłoniwô do wezdrzeniô w ùszłotã na swòje dzejanié. Mùszã rzeknąc, że jem nie robiła wszëtczégò sama. Jô miała kòl se lëdzy, chtërny mie dopòmòglë. Chòcle przë Festiwalu Pòlsczich a Swiatowëch Szlagrów dzys mało wiele robiã, angażëją sã jinszi. Jistno, jeżlë jidze ò Kònkùrs Gôdków w Lëpińcach. Nie czëjã, żebë Skra bëła leno dlô mie. Je dlô wszëtczich, jaczi razã ze mną dzejają na kaszëbsczi niwie.
Gôdôł Łukôsz Zołtkòwsczi
