Bił sã w Mariupòlu, a tej w Azowstalë. Tam w bòlëcë pòtkôł swòjégò òjca. – Na ùkrajińsczi zemie béł jem òbsądzony jakno terrorista – gôdô Aleksandr Nesterenkò, chtëren w maju wrócył z rusczi niewòlë.
NAWETKA W STRÉFLACH SZNËKROWELË ZA WÒJSKÒWIMA SYMBÒLAMA
Z 25-latnym Aleksandrã Nesterenkò pòtkôł jem sã w Tëchómkù w gminie Tëchómié. Kòl niegò sedzałë jegò białka Alina i mëmka Marëna. To do nich w czerwińcu przëjachôł na krótëchné òdwiedzënë. Cała trójka pòchòdzy z Mariupòla. Aleksandr swòjã slëbną pòznôł bez pòspólnëch drëchów.
– Më mielë taczé karno znajomëch. Jednégò dnia jem rzekł jima, że jidã do wòjska jakno warkòwi żôłnérz. Alina baro sã zasãpiła. Tej zapadła mie w pamiãcë i sercu. Czile dni pònemù, jak jem sã zacygnął, napisôł jem do ni wiadło. I tak sã zaczãło. Zdenk më mielë w rujanie 2020 rokù – wspòminôł Nesterenkò.
Do wòjska szedł, czej miôł 18 lat.
– Wnetka òd wiedna jem ò tim mëslôł. Në i mój òjc béł pògranicznikã, to téż miało swój cësk – gôdôł Aleksandr.
Przëdzelëlë gò do półkù Azow. Czej wëbùchła wòjna, razã z jinszima żôłnérzama miôł szkòlenié na serżanta kòl Lwiwa.
– Jak leno më ùczëlë, że Rusjô napadła na Ùkrajinã, razã z drëchama jesmë wrócëlë do Mariupòla. Nôpierwi më brónilë miasta, a czej òstało zajãté, jesmë sã wëcopelë do Azowstalë – òpòwiôdôł.
Ni miôł niżódnëch wiescy ò tim, co sã dzeje z jegò familią.
Chòc Marëna i Alina mieszkałë w nym samym miesce, òd czasu czej wëbùchła wòjna, przestałë miec ze sobą kòntakt.
– Jô mieszkała w blokù. Miasto pòd òstrzałã, strach bëło wińc bùten. Bez całi czas më żëlë nôdzeją, że ùkrajińsczé wòjskò òdbije Mariupòl. Wcyg sobie jesmë pòwtôrzałë: jesz jeden dzéń, jesz jeden... – wspòminała Marëna. Równak pòmòc nie nadcygała. – Jô bëła wërzasłô. Sama, z dzecama. Sënowie mielë tej 13 lat i 11 miesądzy.
Ùdbała ùceknąc z miasta. Nalazło sã pòd ruską òkùpacją, tej nie bëło z tim tak letkò. Na Ùkrajinã droga òstała zamkłô. Do Pòlsczi dostała sã bez Rusjã, Łotwã i Lëtwã. Wëjachała z sédmë jinszima lëdzama. Jich szoféra Andriej nôpierwi ùkrôdł swòje aùto. Zabrôł je Czeczeńcóm, chtërny zajãlë jegò bùdink razã z wszëtczim, co tam bëło.
– Mieszkanié jô òpùscëła 24 strëmiannika, a trzë dni pózni trafiła w nie bómba – òpòwiôdała Marëna. Do Pòlsczi, na Kaszëbë, jachała 7 dni.
– To bëła strasznô réza. Ruscë kôzelë nam rozeblôkac sã do naga, sznëkrowelë za wòjskòwima symbòlama. Nawetka stréfle na rãbë wëwinãlë. Na wszelejaczé ôrtë próbòwelë domerkac sã, jaczé móm pòliticzné pòzdrzatczi, czë móm kògòs w wòjskù, czë jem spòtkała żôłnérzów. Chłopów baro bilë. Jô nie widzała, czë białczi téż. Czej nama pòrządno wdraszowelë i ò wszëtkò wëpitelë, pùszczëlë wòlno. Le nié na długò. Tak robilë na kòżdim kòntrolnym pónkce. Mielë namkłé na to, czej jem jima gôdała, że doch dwie gòdzënë chùdzy ju ò to samò pitelë jinszi szandarzë – wspòminała Nesterenkò. A tej dodała: – Nick nie wiedzelë ò tim, że móm sëna w wòjskù. Co bë bëło, czejbë sã domëslëlë? Pewno jô bë sedzała ù nich w niewòlë i gwës dzys wcale z wama tuwò nie gôdała.
Dopiérze na lëtewsczi grańcë Marëna dowiedzała sã, że białka ji sëna żëje. Swòjã historiã òpòwiôdô téż Alina:
– To bëło straszné. W Mariupòlu atakòwelë nas z lądu, mòrza i lëftu. Jô nie wiedzała nick ò tim, co sã z mòjim slëbnym dzeje. Jô wiedzała jedno, jakno wòjskòwi na gwës gdzes biôtkùje.
Razã z jinszima schòwała sã w bónkrze, chtëren béł w sklepie wielepiãtrowégò blokù.
– Jednégò dnia spadła na niegò bómba i bùdink sã zapôlił. W naszim schronie pòjawił sã dim, më sã zaczãlë dëszëc i jesmë mùszelë ùcekac. Jô trafiła do jaczégòs pónktu pòmòcë, jaczi miescył sã nad mòrzã. Delë mie wòdã, chléb i kapùstã. Ale co je wôżniészé, rzeklë, że je tam telefóniczné ògarniãcé – gôdała Alina Nesterenkò.
To tam pierszi rôz òd wëbùchù wòjnë dowiedzała sã, co je z Saszą (zdrobnienié òd Aleksandr, miona ji chłopa).
– Jô dostała SMS òd drëszczi. Krótëchné wiadło: „Sasza żëje, ale reniony”. To je prost drãgò rzeknąc, jak baro jô sã ùceszëła, czej przeczëtała „żëje”. Ale jô sã téż zajiscała. Jô przecã nie wiedzała, co òznôczô „reniony”. Mòże skaléczony w rãkã, a mòże mù nogã ùjãlë – òpòwiôdała Alina. – Tej doszło do mie, że ni móm czegò szëkac w Mariupòlu i mùszã wëjachac. Miasto bëło w 90% zniszczoné. Jô nalazła wòlontérã, chtëren pòmógł mie sã przedostac do Zapòroża. To béł kùńc strëmiannika. W nym czasu ùdało mie sã pierszi rôz pògadac z Saszą. Kòntakt z nim ùrwôł sã 15 łżëkwiata.
JIMA SWÒJICH NIE BËŁO ŻÔL
Ò biôtkach w Azowstalë òpòwiôdôł Aleksandr.
– W Mariupòlu òstôł jem reniony w nogã. Razã z trzema jinszima zrenionyma jesmë trafilë do bòlëcë w Azowstalë. Tam jem pierszi rôz òd napascë òbôcził mòjégò òjca. Pewno dlô niejednégò to dzywno bãdze brzmiało, ale baro jem sã ùcesził z tegò pòtkaniô, chòc w bòlëcë, chòc renionégò w plecë. Ùcemiãgą wczasni bëło dlô mie to, że jem nick ò nim nie wiedzôł. Czej jem gò ùzdrzôł, jem sã ùspòkòjił, że wszëtkò z nim je dobrze – gôdôł Nesterenkò.
Czej Aleksandr kąsk sã wëlékarził, znôù chwëcył za bróń. Ò tim gôdô krótkò, w żôłnérsczich słowach:
– Walëlë do nas ze wszëtczégò. Z lëftu bómbardowelë naju co 4 minutë, a z artilerie jesz czãscy. Nawetka to z drëchama jesmë mierzëlë. Ruskóm swòjich nie bëło szkòda – dodôwô. Prost cëskelë jich na nas jak armatné miãso. W jeden dzéń mòżna bëło ùstrzelëc òd 50 do 100 żôłnérzów. Pòdchòdzëlë baro blëskò, to bëła biôtka na krótczim distansu. Wiele jich szło, i ti rzmë kąsk më mielë strach.
Bez czãsté òstrzeliwanié zmùszony bëlë sedzec w jednym placu òb czile dni.
– Czasã dwa, a nawetka trzë. Më ni mòglë nigdze ùceknąc nié leno przez ataczi, ale i minë, jaczé stôwialë Ruscë. W naddôwkù jesmë dwigelë wòjskòwi sprzãt. Më ni mòglë pòzwòlëc, żebë dostôł sã w rãce wroga. Czej ju pòjawiła sã mòżlëwòta gdzes sã przeniesc, më zabiérelë gò ze sobą. Jesmë nieslë téż swòjich renionëch drëchów. Nawetka bez mësl nama nigdë nie przëszło, żebë jich òstawic – wspòminôł Nesterenkò.
– Wcyg jô miała nôdzejã, że najim ùdô sã jich òdbic – gôdała Marëna.
Ji syn letëchno sã ùsmiéchnął na ne słowa.
– Wkół naju béł 150-kilométrowi front. Tedë më ni mielë cãżczi artilerie. Z Żëtomierza infòrmòwelë naju, że spróbùją sã przedrzec. Pò czasu delë znac, że równak sã nie ùdało. Taczi żôłnérsczi kawel – òdpòwiôdôł Nesterenkò.
Aleksandr w mòbilce wëswietliwô filmiczi, chtërne nagrôł òb czas òblegniãcô. Pòkazëje znikwioné bùdinczi. Co chwilã czëc strzałë.
– Tuwò wënôszómë renionëch. A tam ju ni ma nikògò żëwégò – kòmeńtowôł jedno z nagraniów.
Na pòstãpnym jeden z żôłnérzów witô sã radosnym „Dobri dzyń!”. Mòżna pòmëslëc, że to wiesołi film, ale wkół widzec rujinë, bùdinczi ze szlachama pò kùglach. Na zemi pòrozcygniãté pòòstałoscë z wëpòsażenim, jaczé bëło w dodomach.
– Taczich chwil na òdetchniãcé më mielë baro mało – gôdôł Nesterenkò.
– Wa mëslëlë tej ò rodzëznach? – jem zapitôł.
– Nié – energicznym rëchã głowë zaprzecził Aleksandr. A tej dodôł: – Ò tim lepi nie mëslëc. To bë człowieka wëkùńczëło. Tak pò prôwdze ò niczim jesmë nie mëslëlë. Tak prosto, kòżdi chcôł chòc le chwilã òddichnąc – òpòwiôdôł 25-latny Aleksandr.
– Widzôł jes to nagranié? – spitałë mie białczi i pòkôzałë jeden z filmików, jaczé më mòglë òbzerac w telewizje. – To zrzucywanié fòsfòrowëch bómbów – wëjasniwałë Marëna i Alina.
– A, to – òdezwôł sã Nesterenkò. Nôgle stôł sã barżi zamëslony, wzérôł gdzes w dôl. Na sztót zwiesył głowã, a tej rzekł: – Czej strzélelë fòsfòrã, béł jem akùratno w bòlëcë. Chto mógł, chòwôł sã w bónkrach. Ale ti ù górë, na stanowiskach, mùszelë wëtrzëmac. Mùszelë... – Pò sztócëkù cygnął dali: – Wiele tedë zdżinãło. Wiele... wiele... A to je doch zabronionô bróń. Nie je wòlno ji ùżëwac! – rozprzeniosłim głosã gôdôł Aleksandr.
Òb czas naszi rozmòwë le nen jeden rôz widzec bëło pò nim wiôldżé bënowé wzbùrzenié.
– Më jesmë wërzasłé òbzérałë ne nagrania. Widzałë më wëbùchający fòsfór i jesmë wiedzałë, że gdzes tam je Sasza... A më ni mogłë nick zrobic... – gôdałë Marëna i Alina.
Z czasã òbległim w Azowstalë zaczãło wszëtczégò felowac. Z zaòpatrzenim lądowałë helikòpterë.
– Wszëtkò fejn, ale amùnicjô, jaką òd nich më dostelë, sygała na jeden dzéń – krótkò pòdrechòwôł dostawë Nesterenkò.
Nazôd helikòpterë zabiérałë ze sobą nëch, co bëlë baro cãżkò reniony. Przëlatiwelë nima téż òchòtnicë, chtërny chcelë bic sã w Azowstalë. Ale z tim wòjowanim bëło ju corôzka gòrzi.
– Ruscë zaczãlë zajimac nasze pòzycje. Jedna pò drëdżi. Zbliżëlë sã do bòlëcë, w chtërny leżôł mój òjc. Czedë bëlë 100–200 métrów òd bùdinkù, më sã mùszelë wëcopac. Tej jem widzôł gò òstatny rôz – òpòwiôdôł Aleksandr.
NA TÃ TÉMÃ NICK CË NIE PÒWIÉM
Pòddelë sã na rozkôz prezydenta Włodëmira Zełensczégò i głównégò dowództwa.
– Czejbë nie bëło nôkazu, më bë sã bilë dali, do kùńca – rzekł młodi żôłnérz.
– Në i jak długò wa bë wëtrzimelë? – pitô gò Marëna.
Aleksandr letëchno sã ùsmiechnął, a tej rãką pòkôzôł, że béłbë to krótczi czas.
– Jô, jak kòżdô mëmka, jem pòmëslała, że mòże to i lepi, że je w niewòlë. W biôtce wiedno strach. Nawetka Alinie jô gôdała, że mdą gò doch dobrze traktowelë – gôdała Marëna.
– Dlô Rusczich to bëło wiôldżé swiãto, czej dobëlë Azowstal. Najégò półkù baro nie lëdelë. Mielë swiądã, że jesmë baro bëlno wëszkòlony. Ale jak to wòjskòwi, mielë dlô naju ùwôżanié za najã dzyrskòsc a walecznosc, za to, że tak długò jesmë sã brónilë. Do czasu, jak nas kònwòjowelë wòjskòwi, nick lëchégò nama nie robilë. Normalno traktowelë. Cywile są òczadzony propagańdą – òpòwiôdôł Nesterenkò.
Na òkùpòwónym dzélu Ùkrajinë òbsądzëlë gò jakno terroristã.
– Wcyg mie wëzéwelë òd nacjonalistów i terroristów – wspòminôł Aleksandr.
Trafił do niewòlë. Jak traktowelë tam òbrońców z Azowstalë? Aleksandr milcząco wzérô na mie i nick nie gôdô. Pitóm jesz rôz.
– Zrozmiéj. Nick na tã témã ni mògã pòwiedzec. Tam òstelë jesz naszi. Czejbë Ruscë dowiedzelë sã, że cos òpòwiôdóm, bë mòglë jich lëchò traktowac. Do czasu jak tam są, nick nie pòwiém – twardo rzekł Aleksandr.
Jedno, co z roczny niewòlë pòwiedzôł, to to, że spòtkôł tam, chòc nié w tim samim pòmieszczenim, swòjégò òjca.
Ò jich ùwòlnienié wiôlgą starã miałë białczi żôłnérzów.
– Jesmë chòdzëłë do prezydenta Zełensczégò, dôwałë wëwiadë rozmajitim telewizjóm, demònstrowałë na ùlëcë. Wszëtkò, żebë nicht nie zabôcził ò najich chłopach w niewòlë – gôdała Alina.
Pitóm, czë nie stracëłë nôdzeji na to, że jesz jich pòtkają.
– Më wierzëłë, że wszëtkò mdze dobrze. Jesmë sã mòdlëłë i żdałë na nich – gôdała Marëna.
– Jô nié leno wierzëła, jô bëła gwës, że jesz Saszã òbôczã. Jinaczi bëc ni mògło. Prosto ni mògło – rzekła Alina.
Ùkrajińsczé wòjskò pòjmało trzech rusczich lotników. Mùszelë bëc dlô nich baro wôżny, bò w negòcjacjach zgòdzëlë sã za nich wëpùszczëc 45 żôłnérzów z półkù Azow. Westrzód nich nalôzł sã Aleksandr, chtërnégò zwòlnilë 6 maja. (Pół rokù chùdzy dodóm trafił jegò òjc). Òd razu zazwònił do swòji białczi Alinë.
– Z mëmą jem ni mógł sã skòntaktowac, bò nie znôł jem ji pòlsczégò numra. Gôdôł jem z nią dopiérze 15 maja – rzekł Nesterenkò.
– Jô nagrała filmik z najégò pòwitania. Mògã pòkazac – rzekła Alina.
Razã z białkama òbzéróm krótëchné wideò. W jich òczach widzec łzë.
– Në i czegò tak chlëchôta – rzekł do nich Aleksandr.
– Më mielë szczescé, wrócył – gôdô Marëna.
Aleksandr przëbôcziwô Aloszã.
– Mój drëch z dzecnëch lat. Razã jesmë roslë, razã biôtkòwelë, chòc w jinszich òddzélach. Zdżinął. Béł pòparzony. Rodzëznie drãgò bëło gò rozpòznac. Wczora [15 czerwińca – przëp. Ł.Z.] zazwòniła jegò białka, że 22 czerwińca mdze jegò pògrzéb. Chcã na nim bëc, òddzãkòwac sã z Aloszą – gôdôł Nesterenkò.
Aleksandr razã z białką do Pòlsczi przëjachôł na krótëchny zdrowòtny wëpòczink.
– Baro nama sã ùwidzôł waji kraj. Òsoblëwie krôjmalënk. Je tuwò baro zelono. Më mielë leżnosc òbaczëc òkróm Bëtowa, jaczé je krótkò, jesz Gduńsk, Włocławk i Łódz – òpòwiôdelë Alina i Aleksandr.
Pòtkanié z nima to spòsobnosc na pòkôrbienié ò żôłnérsczi służbie a żëcym na fronce i na Ùkrajinie. Prosto pitóm ò to, co mësli ò Ruskach, chòc òdpòwiedzë béł jem gwësny. Aleksandr zastanôwiôł sã sztót nad tim, co pòwiedzec, jakbë ważił słowa.
– Lëchò mëszlã, baro lëchò – krótëchno rzekł. A tej dopòwiedzôł: – To terroriscë, zbójcë. Òkrutno sã zachòwiwają, òkrutno...
Swòje słowò wtrącywô téż Marëna.
– Òni wierzą we wszëtkò to, co rzecze Pùtin, w jegò propagańdã. Mëszlą, że brónią swòjégò kraju. A pò co to wszëtkò? Czë ni mòglë më żëc w mirze? – pitô retoriczno białka. Tej cygnie dali: – Jô miała mieszkanié, a terôzka co? W Mariupòlu wszëtkò zniszczoné. Bùdinczi, jaczich nie zbómbardowelë, trëkrama rozcygelë. Nick tam ni ma, pòla gruzu. Pò jaczégò diôbła òni przëszlë na Ùkrajinã? Ruscë mùszą procëmstawiac sã ti wòjnie.
Do swòjégò rodzëznowégò miasta nie chce wracac téż Aleksandr.
– Za wiele mòjich drëchów tam zdżinãło. Dzys dlô mie Mariupòl to smãtôrz. Terôzka mieszkóm w Kijowie i baro mie sã widzy. W przińdnoscë pewno w nim zamieszkóm – gôdôł Aleksandr.
Czej téma schôdô na wòjskò, spòkójno òpòwiôdôł.
– Òni nie są taczi straszny. Leno je jich wiele. A wëszkòlenié zerowé. Brëkùjemë leno ùzbrojeniô i òchronë z górë, z lëftu. Z resztą dómë so radã. Lëdze ù nas są, mòc i morale téż, leno bróni felëje – gôdô Nesterenkò.
A co jemù felëje? – pitóm.
– Baro jem tesknił za białką. Je wszëtczim, czegò pòtrzebùjã. Spòkójnégò żëcô razã z nią. Ale dzys tegò na Ùkrajinie nicht ni mô. Strach przed rakétama, dronama kamikadze, to je naja codniowòsc – òdpòwiedzôł Aleksandr.
Pòdpitëją gò i ò Pùtina, co bë mù rzekł, czejbë gò òbôcził?
– Nick bëm mù nie pòwiedzôł – spòkójno òdrzekł Aleksandr.
– A co bës zrobił? – cygnã dali.
– Nick – gôdô krótkò. A tej dodôwô: – To je chòri człowiek, chòri. Nad nim leno sąd, midzënôrodny sąd za wszëtkò, co zrobił. Czë mësli, że mòżlëwé je drëszstwò midzë Ùkrajińcama a Ruskama? Ni ma taczi mòżlëwòtë. Në ni ma – rzekł Aleksandr. Na chwilã sã zamëslił, a tej dopòwiedzôł: – Mòże za sto lat, czej swiat sã zmieni.
Zadôwóm òstatné pitanié. Co mësli ò nëch rodôwcach, chtërny òstelë za grańcą i nie walczą.
– Jô jich nie òbsądzywóm. Rozmiejã. Kòżdi sã bòji – gôdô Nesterenkò.
22 czerwińca Aleksandr wrócył na Ùkrajinã. Jesz w lëpińcu przechòdzył rehabilitacjã. Czej skùńczi sã jegò léczenié, wrócy na front.
– Pùdã sã bic za rodzëznã, za Ùkrajinã, za Mariupòl – rzekł 25-latny Aleksandr.
Łukôsz Zołtkòwsczi
Òdj. z archiwùm familii Nesterenkò
