Jak wiedno òd przez trzëdzescë lat, w Serakòjcach 10 gòdnika béł Przezérk Kòlãdowëch Karnów. Tradicjô, chtërna swój zôczątk mia w rokù 1991, nimò kòmùdnégò i mroznégò wiodra, przëchłoscëła na plac kòl kòscoła pw. Swiãtégò Môrcëna skòpicą lëdzy, co chcelë òbezdrzec pòkôzczi môlowëch gwiôzdków.
W dobri frekwencje pòmògło téż dzejanié Gminowégò Òstrzódka Kùlturë (GÒK) z Serakòjc, jaczi przërëchtowôł dlô mieszkańców òkòlégò i jinszich gòscy wiele atrakcjów i rozegracjów.
– Dzysô òd rena do wieczora òdbiwô sã tuwò Gòdowi Jôrmark. Je to ju pòsobnô edicjô na swiéżim lëfce, a ji dzélã je XXXIII Przezérk Kòlãdowëch Karnów, na jaczim zaprezentëje sã òsmë grëpów, sztërë szkòłowé i sztërë, jaczich nôleżnikama są dozdrzeniałi. Nie są to wszëtczé karna, chtërne dzejają w naji gminie, bò nié kòżdô grëpa mô czas przińc tuwò w niedzelã i wëstãpic przed pùbliką, chòc w Wilëjã pò swòjich wsach wiedno chòdzą òd chëczë do chëczë – gôda direktórka GÒK Judita Kroskòwskô.
Na wëdarzenim pòjawiłë sã: Gwiôzdka i Môłô Gwiôzdka z Jelónka, Gwiôzdka i Herodë z Gòwidlëna, Gwiôzdka z Tëchlëna, Gwiôzdka ze Smólników, Gwiôzdka z Załkòwa i Gwiôzdka z Tëchlinka. Kòżdi z wëstãpów béł jedurny na swój ôrt, a òbzérnicë wierã bãdą długò je pamiãtac.
– Pùblicznosc na naji przedstôwk wiedno żëwò reagùje, bò më jesmë baro rëszny – gôdô Mirosłôw Makùrat z tëchlinkòwi Gwiôzdczi. – Jak òd lat chòdzymë na te przezérczi, czë nawetka jak chòdzymë w Wilëją, to kòżdi wiedno naju przëjmùje i je baro rôd. Jô ju nie chòdzã w Wilëją, bò jem żeniałi, a mòja białka mie nie pòzwôlô – dodôwô z ùsmiéwkã.
Kòżdé karno dôwało ze se wszëtkò i pò prôwdze òb czas wëstãpów bëło wiele energie. Diôbłë kòlcowałë swòjima widłama nodżi pòzeszłëch gòscy, chłop i baba tańcowelë z pùbliką i ze sobą, òstri i cwiardi szandara zgódno z lëtrą prawa wëstôwiôł sztrôfë, kòminiôrz wnetka nikòmù nie przepùscył i malowôł gãbë, a kóń chãtno brôł na sodło dzecë i rézowôł z nima pò całim placu. Nôwôżniészô pòstacjô – Gwiôzdór – mùsza miec tegò dnia bëlny hùmòr, bò dzecë dostôwałë leno bómczi, ale na wszelejaczi wëpôdk w prawi rãce trzimôł kòrbôcz ze słomë, a w lëfce tej-sej bëło czëc wòniã wrëków.
Célã rozegracje, òkróm prezentacje prôwdzëwëch kòlãdników szerszémù karnu lëdzy, je zachãcywanié do twòrzeniô pòstãpnëch karnów i do piastowaniô tradicje. Gminowi Òstrzódk Kùlturë zjiscywô nen cél na rozmajiti ôrt.
– Pierszi rôz pòjawile sã ù naju knôpi z Załkòwa, a to dzãka temù, że më przërëchtowelë taczé warkòwnie, gdze òni swòjorãczno robilë mańtle ze słomë, rzezbilë głowë kònia, barana, kòzła czë bòcóna, a téż ùczëlë sã, jak wëkonac papiorowé larwë – klarëje Judita Kroskòwskô. – Wôrt wspòmnąc, że latos bëło czile knôpów, co sã skarżëlë, że òni sã do gwiôzdczi nie dostelë, bò [karna] mają swòje ùstaloné limitë, kùli tam mòże bëc lëdzy. To téż pòkazëje, że gwiôzdka w naji gminie ceszi sã wiôldżim zaczekawienim – dodôwô direktórka GÒK.
A co jesz żdało na lëdzy, co przëszlë 10 gòdnika na plac przë kòscele Swiãtégò Môrcëna? Wiôlgô karasela dlô dzecy, ògrzéwóny celt, gdze òdbiwałë sã rozmajité plasticzné warkòwnie, a wkół widzec (i czëc) bëło stojiszcza Kòłów Wiesczich Gòspòdëniów a téż lëdowëch artistów. Na binie bëłë kòncertë dobiwców Gminowégò Kònkùrsu Mikloszkòwi Frantówczi w Mòjszu, a téż przédny gòdowi wëstãp Anë i Romùalda Spëchalsczich. Serakòjsczi Jôrmark zakùńcził sã bëlnym przedstôwkã dlô dzecy i dozdrzeniałëch pt. „Akademiô Wiesołégò Elfa”.
Paùel Wiczińsczi
Z Òlgą Kùklińską, szkólną kaszëbsczégò jãzëka w Łubnie i Suchòrzu, gadëszką, aùtórką òpòwiôstków dlô dzecy i felietónów, gôdómë ò ji ùczenim sã kaszëbiznë, robòce z dzecama w szkòle i pisanim.
Nôprzód chcemë rzeknąc czile słów ò tim, jak zaczãła sã twòja droga do nôùczi kaszëbsczégò. Ù ce doma nie gôdało sã pò naszémù.
Òlga Kùklińskô: Prôwda. Jô nie czëła jãzëka ani doma, ani w szkòle. Le starkòwie gôdelë pò kaszëbskù. Starka ze stronë tatka pòchôdała z Gôchów, gdze do dzys lëdze na co dzéń kôrbią midzë sobą w rodny mòwie. Mòji starszi równak ju nie ùżiwelë kaszëbiznë. To, że ùczã kaszëbsczégò, stało sã kąsk bez przëtrôfk. Drëszka, chtërna gò ùczëła w Łubnie, wzãła matczëny ùrlop. Chtos mùszôł jã zastãpic. Mie w nym czasu kùńczëła sã ùmòwa na ùczbã pòlsczégò. Żebë òstac dali w szkòle, jô mùszała sã naùczëc kaszëbsczégò, nie bëło jinszi radë. Direktór rzekł, że mùszã chùtuszkò zdac egzamin.
Tak sã zaczãła twòja kaszëbskô stegna.
Nigle jem pòszła na egzamin, jô sã zapisała na ùczbë jãzëka, jaczé prowadzył Dariusz Majkòwsczi. Na pierszich zajmach jem sadła kòl białczi z Pilëców, chtërna bëlaczëła. Niczegò, co òna rzekła, jem nie zrozmiała. Tedë jô pòmëslała, że to nie je plac dlô mie.
Równak zajmów jes nie òstawiła.
Òd Darka Majkòwsczégò më dostelë Mòją pierszą Bibliã. Nowi Testament w òbrôzkach. To bëła mòja pierszô ksążka, jaką jô pò kaszëbskù przeczëtała. Jô doszła do kùńca kùrsu z mëslą, że wszëtcë gôdają lepi jak jô. Zdała jem równak egzamin i mògła ùczëc. W teòrie. Pamiãtóm wiôldżi strach przed òdezwanim sã pò kaszëbskù, lżi szło mie pisanié. Pò rokù, żebë sã doùczëc, jem zaczãła pòdiplomòwé sztudia na Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù. Tej dopiérkù jô sã doznała, jak mało jesz wiém.
Wiele szkólnëch pòdczorchiwô, że nie je letkò młodëch przëcygnąc do ùczbów kaszëbsczégò a do te ùtrzëmac przë nich. Jak tobie sã to ùdôwô?
Ù starszich i dzecy nôwikszi ùrzas béł, i wcyg je, sparłãczony z mëslą, że dodôwkòwé zajmë to mdze dlô młodëch za wiele. Przë dzysdniowim „wëpchónym” programòwim spòdlim za baro mie to nie dzywi. Jak wiedno pòjôwiają sã pitania: Na co mie to je? Co to nama dô? Kòżdi szkólny mô to czëté, a òsoblëwie òd kaszëbsczégò. Naje zajmë nie są òbòwiązkòwé. Mùszimë sã starac wiele wiãcy i wnetka biôtkòwac sã ò szkòłowników. Przëcygnąc tegò, co chce malowac, i tegò, chtëren lubi spiewac.
Lëgòtka w młodëch rosce, czej pò pierszich ùczbach widzą, że w nôùce wiele je zabawë, pòznôwaniégò òkòlégò, a do te spiéw, tańcowanié, cekawé warkòwnie. Gòrzi je westrzód starszich. Ale i na to móm radã. Razã z nima wiele robimë przë kómpùtrach, twòrzenim filmów, dokazów na binã. Le prost rzekã, że lżi je mie przërëchtowac zajmë z pòlsczégò jãzëka.
Chùtkò ùczniowie z Łubna zaczãlë startowac w rozmajitëch kònkùrsach.
Na zôczątkù më mielë kómpleksë. Pòjôwiałë sã nawetka kòmentarze, że doch ni mómë niżódnëch szans w biôtkach z „kaszëbsczima” szkòłama. Pierszé nôdgrodë dałë dzecóm, a razã z nima i mie, wiarã w to, że nie jidze ò pòchòdzenié. Jidze ò chãc i cãżką robòtã. A jednégò i drëdżégò nama w Łubnie nie felëje.
Wspòminôsz czasã start w pierszich kònkùrsach?
Kòżdi to nowé doswiôdczenié. To je wiedzec, że nôlepi pamiãtô sã ne pierszé. Mëszlã tuwò ò Kaszëbsczim Festiwalu Pòlsczich a Swiatowëch Szlagrów w Lëpińcach abò Kònkùrsu Kaszëbsczich Amatorsczich Filmów. W nym òstatnym nakrącony bez ùczniów z Łubna film „Bòrowô Cotka” dobéł pierszi plac. Pòtemù bëło ju nama lżi. Më wiedzelë, że wôrt sã próbòwac i w czëtanim, i w spiéwanim, i w recytacje czë malowanim. Do dzys wspòminóm wiôlgą rozegracjã w Szlachecczim Brzéznie, jakô bëła promòcją ksążczi Aleksandrë i Dariusza Majkòwsczich Ùcz sã jãzëka z kaszëbsczima nótama, gdze më prezentowelë „mitologiczné nótë”
Na kònkùrsë nie wësyłôsz leno dzecy. Sama téż bierzesz w nich ùdzél.
Na pierszi, w 2019 r., namówiłë mie Joana Jester i Ana Glëszczińskô. To béł turniér gadëszów we Wielu. Jô pòmëslała, że ju nôwëższi czas, cobë sã wëzbëc strachù przed gôdanim. Równak jem nie wiedzała, jak mie pùdze, tej nikòmù jô nie rzekła, że startëjã.
Jes sã wzãła za gôdczi.
Òkôzało sã, że jich napisanié a rzekniãcé to czësto co jinszégò. Przed wëstąpienim we Wielu jô òbzérała, jak robią to Ana Glëszczińskô, Karolëna Keler czë Józef Roszman – méstrowie w nym gatënkù. Kùreszce jem so rzekła, że nie jidze ò to, żebë robic to jak jinszi. Mùszi to zrobic pò swòjémù. Tekst w głowie miała jem ju dôwno. Jiwrë z nisczim rostã nie są mie cëzé. Tak pòwstała gôdka „Wiôldżé jiwrë môłi białczi”, chtërna dała mie Grand Prix. Do dzys wiele lëdzy parłãczi mie prawie z nym tekstã. Mdze to pewno takô mòja wizytówka (smiéch).
Gôdczi to równak nié wszëtkò.
Jô sã sprôwdzëła w pisënkù òb czas Kaszëbsczégò Diktanda, chtërno bëło w Miastkù. Jem startowała razã ze swòją sestrzónką Łucją. Jô chcałam, żebë ji bëło weseli. Òbëdwie, w swòjich kategóriach, jesmë zajãłë drëdżi plac. Ùszłégò rokù më téż startowałë. Łucjô dobëła pierszi plac w kategórie klas IV–VI, a jô dostała wëprzédnienié. W finale jô pisała tekst, jaczégò nie ùdało mie sã przeczëtac przed Diktandã. Ceszã sã równak z nôdgrodë, bò pò prôwdze kònkùrencjô bëła wiôlgô. Mëszlã, że jesz w przińdnoce wëstartëjã, nié leno, żebë sã sprawdzëc w pisënkù, ale to je baro fejn rozegracjô z cekawima atrakcjama.
Òstatno twòje dokazë jidze czëtac w „Pòmeranie”.
W dodôwkù „Najô Ùczba” są mòje didakticzné pòmòce. Tam dało przeczëtac òpòwiôdania dlô dzecy ò pòstacjach z kaszëbsczich wierzeniów. Pòjawiło sã jich do grëpë dwadzesce. Baro lubiã nã tematikã. Kòżdô napisónô przeze mie òpòwiôstka je tak zbùdowónô, żebë jã mógł czëtac apart. Kòżdi mòże so wëbrac kònkretną pòstacjã, jakô gò interesëje. Wszëtkò dzeje sã w dzysdniowëch czasach, żebë młodi czëtińc mógł sã z ùtożsamic z bòhatérama. Zanôlégało mie na pòkôzanim, że kaszëbsczé wierzenia to je cos cekawégò, atrakcyjnégò dlô młodëch. Dzecóm baro widzy sã Klabaternik, Jablón, stolemë i jinszi.
Jes mëslała ò zbiérkù ze swòjima tekstama?
Rzetelnym Bògã pòwiém, że nié. Kònkùrencjô je tuwò dosc wiôlgô, a mòje pisanié jaż taczé bëlné nie je. Terôzka wôżné je dlô mie pisanié felietónów, jaczé téż pùblikòwóné są w „Pòmeranie”. To je dlô mie cos nowégò. Nen gatënk wëmôgô kąsk jinszégò wezdrzeniô i pisaniô jak gôdka abò òpòwiôstka. Dôwô mie równak wiele redotë. Czejbë chtos rzekł mie jesz czile lat dowsladë, że mdã pisała i pùblikòwała cos pò kaszëbskù, jô bë nie dała temù wiarë. Gdzes w głowie móm ùdbã, żebë cos zabédowac dozdrzeniałémù czëtińcowi. Cos w barżi smrocznym klimace...
Gôdôł Łukôsz Zołtkòwsczi
Z Paùelã Stoltmannã, chtëren w rokù 2023 jakno pierszi w historii ùdostôł 100% pùnktów na maturze z kaszëbsczégò jãzëka, gôdómë ò jegò zainteresowanich, rzôdzczich kaszëbsczich słowach i planach na przińdnotã.
„Pomerania”: W òstatnym czasu të dobéł w wiele kaszëbsczich kònkùrsach. Nôprzód dwa lata dowsladë të miôł pierszi plac w pòwiatowim bëtowsczim kònkùrsu Méster Bëlnégò Czëtaniô, łoni bëła nôdgroda za dobëcé w Kònkùrsu Wiédzë ò Pòmòrzim i w Kaszëbsczim Diktandze w karnie dlô ùczniów strzédnëch szkòłów, a latos titel nôlepszégò maturańta kaszëbsczégò jãzëka. Të béł téż krótkò dobëcô pierszégò placu w chmieleńsczim diktandze w karnie dozdrzeniałëch. Jakô je krëjamnota tëch zwënégòw?
Paùel Stoltmann: Nie wiém, òd czegò tu zacząc. W mòjim dodomie to sã pò kaszëbskù tak richtich nie gôdało. Kąsk sã ùżiwało kaszëbiznë, ale barżi pò pòlskù sã kôrbiło. W jednym mòmence, czej jô béł w piąti abò szósti klase, jô sã zaczął interesowac kaszëbsczim i sã gò ùczëc. Jô miôł taczé szczescé, że mój tatk ze swòjim rodzeństwã i mòją swiãti pamiãcë starką gôdelë pò kaszëbskù, mòże përznã pòlaszącë. Pò jaczim czasu, czedë jô béł ju w strzédny szkòle, wastnô Mariô Suskô [szkòlnô Paùela – dop. red.] sã zapitała, czë jô chcã wząc ùdzél w kònkùrsu Méster Bëlnégò Czëtaniô. Jô sã zgòdzył i na pòwiatowi niwiznie dobéł pierszi môl, dali w finale we Wejrowie to mie sã ju tak nie ùdało. Ale pózni béł téż Kònkùrs Wiédzë ò Pòmòrzim. Mòja szkólnô zôs zabédowa mie ùdzél, tak tej jô so ùdbôł, że znôù spróbùjã, a mòże cos z tegò wińdze. I za drëdżim razã sã ùdało, chòc jô sã òsoblëwie nie przërëchtowiwôł, jistno jak do pòstãpnëch kònkùrsów. Pò prostu ùdało sã bez to, że jô sã kaszëbizną i Kaszëbama interesowôł, tej jem sã ùcził tegò jãzëka przez lata.
A jak wëzdrzi twòja ùczba kaszëbsczégò? Të chòdzył na zajmë òd spòdleczny szkòłë?
Nié, dopiérze òd strzédny szkòłë [Òglowòsztôłcącé Liceùm w Bëtowie – dop. red.]. Na zôczątkù, w pierszi klase, mòją szkólną bëła Kristina Cyra, a pòtemù Mariô Suskô. Ale jak jô ju gôdôł, zainteresowanié kaszëbizną bëło rëchli. Chòc pamiãtóm, że jak w pierszi klase spòdleczny szkòłë mëma sã mie zapitała, czë jô bë mòże chcôł chòdzëc na kaszëbsczi, jem sã nie zgòdzył. Tedë kaszëbizna dlô mie bëła jakąs sromòtą, kòjarzëła sã mie ze wsą.
To skądka wzãło sã ù ce to zaczekawienié kaszëbizną?
Bò jô sã òd môłégò interesowôł historią. Za dzecka jô jesz mëslôł, że pò kaszëbskù to leno na wsë sã gôdô, że to gwara, sromòta i tak dali. Ale jô sã z czasã wëdowiedzôł, że bëlë jaczis kaszëbsczi ksążãta, béł jaczis Derdowsczi, Florión Cenôwa... I jô pòmëslôł: „Jak to je? To są ti sami Kaszëbi z ti wsë, co trzeba sã jich wstëdzëc?”.
Jô czuł, że të téż w wòlnym czasu zajimôsz sã szukanim rzôdczich kaszëbsczich słów.
Łoni jô zmerkôł, że mój tatk i lëdze w jegò rodzëznie znają jaczés słowa, chtërnëch w słowarzu Zëchtë ani dze jindze ni ma. Nawetka mòja mëmka ùżiwô taczich słów, na przëmiar „môlc” – to je pò pòlskù „walec” [w słowarzach pòjôwiô sã fòrma „miôłcz” – dop. red.]. Abò „sznuwa” – to je „nos”, czë „nasmôrk”, co pò pòlskù znaczi „katar”. Móm téż jinszé słowò, chtërno wiele razy jem czuł i sã dzëwiã, że tegò nigdze ni ma – „wëgatunkòwac”.
I co to znaczi?
„Wëgatunkòwóné” mòże bëc cos, co stracëło swòjã wôrtnotã. Nierôz sã gôdô pò pòlsku, że szkólny je „wypalony”. Tu téż mòżna ùżëc słowa „wëgatunkòwóny”. Le to sã nie tikô leno lëdzy. Mój tatk klarowôł mie to na przikładze rólnictwa, że jak sã sadzy jednã roslënã na jednym placu, to òna z kòżdim rokã mdze gòrszô i gòrszô. Trzeba zmieniwac ji plac, bò jinaczi z czasã òna bãdze wëgatunkòwónô. Abò jesz jinszi przikłôd: dzysdnia mało lëdzy richtich gôdô pò kaszëbskù, tej mòżemë pòwiedzec, że Kaszëbi są „wëgatunkòwóny”. Téż je taczé fejn słowò „mątewkòwac”, co òznôczô „mieszac” [znóné i notowóné w słowarzach je słowò „mątewka”]. Na przëmiar chtos mòże rzec, że „mù sã mątewkùje w głowie” abò że „cos mie sã pòmątewkòwało”, co òznôczô, że sã zmilił.
A robisz spisënk taczich słów?
Jô to móm zapisóné w swòji mòbilce.
Ju wnetka trzë miesące sztudérëjesz historiã na Gduńsczim Ùniwersytece. Co nôbarżi lubisz w historie?
Mój lubòtny cząd historie to strzédné wieczi. Wiedno mie czekawiło, jak sã tedë czãsto zmieniwałë grańce abò jak tedë żëlë prosti lëdze. A jeżlë jidze ò región, jaczi mie nôbarżi interesëje, to je to prawie Pòmòrzé. Òglowò historiô wiedno bëła w mòjim krãgù zaczekawieniów, dlôte jô pòmëslôł, że to mdze czerënk dlô mie. Jô sã téż pò prôwdze zastanôwiôł nad kaszëbską etnofilologią, na chtërnã jô dostał indeks za dobëcé pierszégò placu w Kònkùrsu Wiédzë ò Pòmòrzu. Jesz mëszlã, czë nie zacząc téż tegò czerënkù.
Wiém, że të sã téż zapisôł do Karna Sztudérów „Pòmòraniô”. Jak cë sã tam widzy?
Baro mie sã widzy. Westrzód pòmòrańców czëjã sã swójskò, jak doma – czegò mie felëje w sztudérsczim żëcym w Trzëgardze, dze dlô wiele kaszëbskòsc to je cos cëzégò. Na òstatnym pòtkaniu bëła welacjô i jô òstôł wëbróny do zarządu jakno gòspòdôrz chëczë w Łątczińsczi Hëce, co mie baro zdzëwiło. To je mój pierszi rok w „Pòmòranie”, tak tej nie wiém jesz, z czim to sã jé. Òbôczã, jak mdze dali, móm nôdzejã, że sã nie zawiodã.
Westrzód twòjich drëchów a drëszków, òsoblëwie z Bëtowa, skądka pòchòdzysz, są téż lëdze, co zdrzą na kaszëbiznã jak të i robią cos sparłãczonégò z jãzëkã abò kùlturą?
W mòjim wiekù to jô za wiele nie znajã taczich lëdzy. Jedna drëszka z mòji klasë z liceùm, co pòchòdzy z Gôchów, bëlno rozmia gadac pò kaszëbskù i przez jaczis sztót sã zastanôwia, czë nie pisac maturë z kaszëbsczégò. Je téż rok starszô òde mie Zuzana Glëszczińskô, chtërna w rokù 2022 dobëła nôdgrôdã za nôlepszą maturã z kaszëbsczégò. Móm téż jednégò drëcha kąsk młodszégò jak jô, chtëren përznã sã interesëje kaszëbizną i Kaszëbama. Nôleżi òn nawetka do Kaszëbsczégò Karna Piesni i Tuńca w Bëtowie. Òkróm nich nikògò nie znajã. Bëtowò to je òsoblëwi môl, bò tam są i Kaszëbi, i Pòlôszë, co przëjachelë pò drëdżi wòjnie z jinszich strón, i Ùkrajińcë. Wszëtkò je tu „wëmątewkòwóné”. Kaszëbów ni ma tak wiele jak w Wejrowie czë Kòscérznie.
Môsz jaczé ùdbë, co robic w przińdnoce z kaszëbizną?
Jô òd jaczégòs czasu mëszlã, żebë zacząc pisac ksążczi pò kaszëbskù, òpòwiôdania. Òsoblëwie jô bë chcôł napisac jakąs knéżkã z gatënkù fantasy. Òglowò próbòwôł jem cos ju pisac, le nigdë tak richtich jô sã za to nie zabrôł. Bãdã mùszôł sã za to kùreszce wząc. Jak jô ju rzekł, mòże za rok pùdã na etnofilologiã kaszëbską, jak mie dorôdzałë dr Justina Pòmierskô i dr Bòżena Ùgowskô, i òstónã pózni szkólnym kaszëbsczégò jãzëka. Gwësno téż zajmã sã barżi zbiéranim tëch rzôdczich słów, bò jak tak wiele je jich w mòji rodzëznie, to na pewno je tegò wiãcy ù jinszich lëdzy. Chto wié, mòże czedës mdze tegò tëli, że wëdóm jaczi słowôrz?
Gôdôł Paùel Wiczińsczi
Miłota jo, le do se, abò ò samòlubôkach
Gromicznik to w marketingòwim kalãdôrzu miesąc miłotë, chòc òglowò miłowac sã wôrt je całi rok, nié leno w gromicznikù. W tim czasu je to nôbarżi widzec we wszëtczich krómach i rozmajitëch handlowëch galeriach. Kùli w nich miłotë! Je òna nawetka w lëfce, chtërnym wëfùlowóné są czerwioné (jakùż jinaczi) balónë w sztôłce serduszków. Przë leżnoscë dnia swiãtégò Walisa prawi sã wszãdze, że miłota je piãknô, dobrô, cëdownô, że dôwô lëdzóm szczescé, sëłã i nôdzejã i lëchò bez ni żëc. I to wszëtkò je prôwda. Jô równak chcã wspòmnąc téż ò tëch lëdzach, chtërny nôbarżi kòchają sebie – ò samòlubôkach abò jinaczi: ò dzysdniowëch egòjistach, selubnikach, sobiszach. Jima miłota do se przesłóniô całi swiat. Wedle słowarza egòjiscë to lëdze, chtërny swòje pòtrzebë stôwiają pònad dobro jinszich wiedno i wszãdze. Prosto – są na swiece òni i długò, długò nicht jinszi. Czëjemë dzysô wkół, że nôwôżniészô je jednostka, naje apartné JÔ, chtërno wëstrzód jinszich je nôlepszé i nôpiãkniészé. Mómë sebie kòchac jak jesz nigdë rëchli. Jak sã w tëch wszëtczich teòriach i filozofiach nie zatacëc? Nie jic za dalek z przekònanim ò swòji nadzwëkòwnoscë? Co zrobic, żebë nie òstac egòjistą?
Jak wëzdrzi dzysdniowi samòlubôk? Je ambitny, jidze do célu òdwôżno i chùtkò, nie òbzérô sã na jinszich lëdzy. Në wierã że òn mòże cos z tegò dlô se miec. To je taczi ùkłôd: të mie wszëtkò, jô tobie nick. Taczi lëdze na swiece wiedno bëlë i wcyg bãdą. Cos sã równak zmieniło. Dzysô gôdają, że taczi egòjizm je nama w żëcym baro brëkòwny, leno terô je nazéwóny zdrowim. Tak téż mùszimë sã naùczëc përznã zdrowégò samòlubstwa. To nie je taczé prosté, czej starszi nas wëchòwelë w jinszim dëchù: jesmë przecã wszëtcë równo wôżny, ni ma lepszich i gòrszich, są, co nôwëżi, përznã mądrzészi òd nas i tëli. Tej jak terô nie stac sã mòdernym samòlubôkã? Wiém, dozdrzeniałi ni mùszą ju żëc zgódno z radama starszich, mògą jic w swòjã stronã, ale tak czësto procëm wszëtczémù? Mùszôłbë tak pò prôwdze wëczëszczëc swój cwiardi disk, zresetowac wszëtczé ùstawienia i zrobic aktualizacjã wôrtnotów. Mòże bëc nama dragò, chëba że mómë zdrowi egòjizm zapisóny w DNA, pò starkach abò jesz dali – pò prastarkach.
Dzys negò zdrowégò samòlubstwa mùszi sã naùczëc ju nômłodszi człowiek. W przedszkòlim mô bëc asertiwny, biôtkòwac sã ò zabôwczi, bómczi, plac w grëpie, ùwôgã jinëch dzecy. Jeżlë tegò nie rozmieje robic abò jesz gòrzi, nie chce tegò robic, tej nazwą gò niezaradnym abò nieprzëstosowónym. Mùszi wiedzec, że jegò JÔ je na pierszim placu i kùńc. Mô nôprzód mëslëc ò sobie, a dopiérze pózni ò jinszich, bùdowac swòjã przestrzéń, do chtërny nikògò nie wpùscy, bò to je leno jegò plac.
Tak pò prôwdze to mie je żôl pózni tëch fest asertiwnëch samòlubôków. Mòże i òni dalek dóńdą i bãdą tam szczestlëwi. Leno z kògùm sã tą redotą pòdzelą, czej òni dzelëc sã z nikògùm nie rozmieją? Òsoblëwié tima złima rzeczama wôrt sã pòdzelëc, bò to naje samòlubné JÔ mòże wszëtczégò złégò nie dwignąc, a mòże to téż je egòjizm? Ju sama nie wiém. Czej słëchóm nëch wszëtczich żëcowëch mentorów (nie milëc z méstrama, bò kòl nich òni nawetka nie stalë), tej jem gwësnô, że mòje JÔ ju w przedszkòlim stanãło w karnie tëch mni zaradnëch i nieprzëstosowónëch i do dzysô niewiele sã zmieniło, chòc piszã to bez żalu i zôzdroscë. Mój zdrowi egòjizm w dzecnëch latach miôł swój kùńc tam, gdze w naji pòspólny jizbie zaczinôł sã egòjizm mòji sostrë. Za wiele placu na bùdowanié wiôldżégò JÔ më ni miałë, a naszi starszi jesz ò zdrowim samòlubstwie nick nie czëlë, tej dzelëc më sã rozmiałë perfekcyjno: bómka linijką na milimétrë. Czasë widzec sã zmieniłë. Mëszlã równak, że mòje dosc môłé JÔ naléze so môl do żëcô wszãdze, gòrzi mają ti z wiôldżim JÔ – jima je brëkòwny wiãkszi plac, nôlepi bez jinszich lëdzy, a z tim dzysô letkò nie je. Nôwôżniészé, żebë wszëtczim sygło miłotë, w rozsądnëch propòrcjach dlô sebie i dlô jinszich. Kò miłota je w żëcym nôwôżniészô.
Òlga Kùklińskô
– rozpòwiôdómë z Adamã Diésnerã, kaszëbsczim ùsôdcą mùzyczi i dirigeńtã z Òstrowa, z Nordë.
Jes w karnie nôbarżi zawòłónëch kaszëbsczich warkòwëch mùzyków młodégò pòkòleniô. Jakô bëła donëchczasnô twòja mùzycznô darga, co nią jesz wcyg turzisz – jakno doktorant gduńsczi Mùzyczny Akademie?
Mòja droga do môlu, dze dzysô jem, to są czësté krãtë-wãtë. Mùzyczną ùczbã jem zaczął w 2004 r. w Dodomie Kùlturë w Sławòszënie. Jem ùcził sã grac na fòrtepianie kòl Zbigniewa Pniewsczégò. Tej jem jesz ni miôł swiądë, co òn je zawòłónym kómpòzytorã, chtëren sztudrowôł w Pariżu kòl Nadii Boulanger a kòl samégò Witolda Lutosławsczégò. Po dwùch latach robòtë mòja mëma wzãła mie z mòcë na wstãpné egzaminë do Mùzyczny Szkòłë w Pùckù (jem tej ju nie chcôł grac – miôł jem 16 lat i jiné rzeczë w głowie). Jem sã zadostôł na akòrdión. Kùńczącë szkòłã w rokù 2010, jem sã dowiedzôł, że mie nie chcelë przëjąc, bò jem béł za stôri. Jednak wastnô Dorota Pùzynkewicz wzãła mie na swòjã òdpòwiedzalnotã. Béł jem pò maturze w pùcczim LO i dopiérkù miôł jem skùńczoną PSM I stopnia (tzn. mùzyczno 6 lat jem béł zaòstóny). Dostôł jem sã tedë do Mùzyczny Szkòłë II stopnia. W tim jistnym cządze jem zaczął inżiniersczé sztudia w Mòrsczi Akademii w Gdini. To béł ale wôżny tidzéń w mim żëcym [smiéch]. Pò tim czasu jem doprzëszedł do dbë, co jediną rzeczą, do jaczi sã nadôwóm, je mùzyka. W rokù 2011 jem zaczął pisac pierszé aranżacje i „dokôzczi”, co dało mie wëprzédnienié w regionalnym kómpòzytorsczim kònkùrsu i debiut w Kòncertowim Sztudio Radia Gduńsk w strumiannikù 2012 r. Czile miesądzy pózni jem sã ju nalôzł na Mùzyczny Akademii we Gduńskù na specjalnoscë „kòscelnô mùzyka”, dze jem pòznôł prof. Sławòmira Bronka, kòl chtërnégò jem pòznôwôł krëjamnotë dirigòwaniô. W 2014 r. jął jem równoczasno sztudérowac kómpòzycjã kòl prof. Andrzeja Dżadeka (Dziadka). Òd rokù 2021 jem doktorantã Akademii we Gduńskù.
Dzysô jem doprzëszedł do swiądë, co prawie mijô 20 lat òd pierszich mòjich zwãków na pianinie stojącym w salce Dodomù Kùlturë w Sławòszënie – jak nen czas nëkô…
Twòje kómpòzycje zwëskałë achtnienié słëchińców a òbsądzëcelów czilenôsce wôżnëch kómpòzytorsczëch kònkùrsów. Jaczé nôdgrodë, wëprzédnienia stôwiôsz nôwëżi?
Strzód pòlsczich kònkùrsów gwësno nalézenié sã we finale 57. Konkursu Młodych Kompozytorów im. Tadeusza Bairda (2015) bëło nôwikszim achtnienim, kò to je kònkùrs, jaczi wëgriwalë Penderecczi, Górecczi, Dżadek czë Pniewsczi. Z midzënôrodnëch wôrt je wspòmnąc III nôdgrodã w 3. International Composer Competition NEW VISION w Nowim Jorkù, co jem jã dostôł w gòdnikù 2020 r. w samim pòszëdłowim westrzódkù. W czasu, czedë sã mùzyczno dzało nié za wiele – to béł stolëmny pòdskôcënk do pòsobnégò dzejaniô. Ni mòże téż pòminąc Grand Prix we Franz Schubert International Music Competition (Londin 2023). Jem dobëł I nôdgrodã w kómpòzytorsczi kategórii, ale téż nôwëższą pąktacjã strzód wszëtczich ùczãstników 18 kategórii, a bëło jich wicy jak 300 z pôrãdzesãt krajów.
Je widzec, co w swòjim ùtwórstwie wërazno zaznacziwôsz kaszëbiznã. Twòrzisz do kaszëbsczich słowów, wskôzywôsz na kùlturową inspiracjã. Kaszëbsczé akcentë są chòcle w pòzwach twòjich dokazów. Czemù tak? Co ce do te pchô? Kaszëbskô juwernota je dlô cebie takô wôżnô?
Gwësno juwernota je na pierszim môlu. Jem sã ùrodzył w Pùckù, mòja mëma je Kaszëbką z gnôta. Tuwò żëjã. Gôdóm pò kaszëbskù. Kaszëbë móm we krwi. Do te kaszëbizna pòcygô mie jakno ùtwórcã tim, co to je misticzny w brzëmienim jãzëk. Mie sã wëdôwô, co wiele lëdzy parłãczi gò leno z fòlklorã, grëbima szpòrtama a biesadą – to je nót zmienic!
Pòstrzód twòjich dokazów są dwa kaszëbsczé dokazë, co brzëmią pełnią mùzycznégò majestatu. Są òne stwòrzoné z bédënkù/pòdskôceniô prof. Sławòmira Bronka: „Kaszubskie Te Deum” i „Requiem Kaszubskie”. Czejbë të mógł spróbòwac je przërównac, rzeknąc ò fòrmach, karnie wëkònôwców, mùzyczny materii i teksce. To są pierszé taczé dokazë w kaszëbsczi mùzyce…
Prof. Sławòmir Bronk mie pòprosył ò skómpònowanié „Kaszubskiego Te Deum”, ga jem béł na drëdżim rokù kómpòzytorsczich sztudiów. Tedë jesz jem ni miôł za wiele dobëców, a w całoscë w taczim kalibrze – dokôz miôł bëc zrobiony na solistów, chùr i òrkestrã, a tërwac wicy jak pół gòdzënë. Tak téż sã stało. Sztërodzélné òratorium òstało prawëkònóné w gòdnikù 2016 r. Jem miôł starã sparłãczëc łagódną chòrałową ekspresjã ze swòjim harmónicznym idiomã. Zôs „Requiem Kaszubskie”, co pòwstało 5 lat pózni, chòcô mô jiny charakter – mô pòdobné warkòwné znanczi. Jednak fòrma je czësto jinô – to je dzewiãcdzélowô żałobnô mszô z ùłożënkã wnetkã taczim, jak kòl Mòzarta, Brahmsa czë Fauré. Mòje „Requiem” pòwstało na dosc òsoblëwi skłôd: sopran, baritón, chùr, òrganë i dãti blaszany skłôd. Aùtorã kaszëbsczégò tekstu òbëdwùch nëch kómpòzycjów je brat Zbigniéw Joskòwsczi. Jem baro rôd, co jem dostąpił achtnieniô bez mòżnosc stwórzbë tak wôżnëch z historiczno-kùlturowégò pòzdrzatkù dokazów – pierszi rôz w kaszëbsczim jãzëkù.
Òsóbną przigòdą bëłë pòspólné z Aną Rocławską-Mùsałczik „Psalmy kaszubskie”. Môłô rzecz a ceszi?
Môłô rzecz, żlë jidze ò karno wëkònôwców. Baro miło wspòminóm prôce nad psalmama w przełożënkù prof. Adama Riszarda Sykòrë. Są òne dosc czãsto wëkònywóné, co baro mie ceszi.
Twòrzisz téż dobëtno do filmù i téatru. Dze mòże nalezc twòje artefaktë?
Kòchóm téater. Pisanié mùzyczi i przëstôwanié z téatralnym strzodowiszczã dôwô mie skòpicą zadowòleniô. Niedôwno jem napisôł mùzykã do przedstawieniô dlô dzecy pt. „Bal u Elsy”, co je ju w całi Pòlsce gróné. Przë filmach dopiérkù zaczinóm robic. Jeden projecht, debiutancczi, je zaczãti, ale je wiedzec – ni mògã nick wicy rzec.
Niedôwno wëszedł smarą jeden zbiérk twòjich chùralnëch ùsôdzków. Rzekniesz czëtińcóm, co je jegò zamkłoscą?
Dokazë, co z nich sã rzeszi cykel, pòwstałë w cządze sztudiów, w latach 2014–2018 na Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski na chóralny utwór pasyjny, co gò òrganizowało Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie. W zbiérze je piãc kómpòzycjów: „Bãdą zdrzec na Tegò” (2016), „Mój Òjcze” (2014), „Tej Jezës rzekł” (2017), „Jezësu, bôczë na mie” (2018), „Òjcze, w Twòje rãce” (2015). Aùtorã przełożënkù biblijnëch tekstów na kaszëbsczi z hebrajsczégò je prof. Adóm Riszôrd Sykòra OFM.
Zachãcywóm wszëtczich chùrméstrów – nié leno z regionu Kaszëb – do wejscô w misticzné brzëmienié kaszëbiznë.
Co cebie pòdskôcô jakno kómpòzytora? Co chłoscy do dzejaniô, pòkrzésô? A co w całoscë je dlô ce nôwôżniészé, dlô człowieka?
Nôspanialszim sztótã dlô mie jakno kómpòzytora je sztót prawëkònaniô dokazu. Drãgò je to òpisac, czej môsz w głowie całą kómpòzycjã. Nosysz w sobie czile a nawetkã czilenôsce miesądzy wseczëcowò-dëchòwé brzemiã, jaczé w mòmeńce prawëkònaniô dôwô przeżëca téż pùblicznoscë. To je cos òsoblëwégò. Pòdskôcô mie baro wiele rzeczi. Czasã codzénné przeżëca sprôwiają, co móm mòcną pòtrzebã twòrzeniô, tej-sej prosto sôdóm jak do biórowi robòtë. Nôbarżi chłoscy mie do dzejaniô wëznaczony w ùmòwie termin ùkùńczeniô dzeła [smiéch]. Pòza mùzyką? Na co dzéń móm starã bëc bëlnym człowiekã.
Na jaczi instrument, karno wëkònôwców piszesz nôchãtni? Ùlubionô farwa? Brzëmienié?
Wiedno mie pasjonowałë wiôldżé wòkalno-instrumentalné òbsadë wëkònôwców. Jednak w slédnym cządze jął jem miec stolëmną redotã z mùzyczny twórzbë na instrumentë solo. A jeżlë jidze ò ùkòchóné brzëmienié, to wstec nim béł, je i mdze – chùr.
Dlô smëczkòwégò duetu (skrzëpice, altówka) Duo del Gesu jes napisôł tangò, co je mùzycë wëkònelë w… Luksembùrgù. Nalôzł jem infò w nece, że jes wëkòrzistôł do tegò dokazu kaszëbsczé lëdowé melodie. Cëż to? Pòdobno bëło z „Rondo alla Cassubia na altówkę solo”…
Jo, w rujanie w Luksembùrsczi Filharmónii zabrzëmiałë kaszëbsczé lëdowé melodie, bò na jich mòtiwice jem òpiarł „Kashubian tango”. Spiéwë z różnëch miescowòsców nordowi Pòlsczi stałë sã materiałã, z jaczégò jem ùlëmił pòsobné dzélëczi kómpòzycje. Dokôz je tej wanogą przez Kaszëbë, jidącë tuńcowim krokã tanga.
Sznëkrëjącë za melodiama spiéwów, jem zmerkôł, co niejedne z nich sã rzeszą ze sobą, przëjimającë mùzyczné mòtiwë. Na przikłôd „Zalotë przë stëdni” i „Kłopòt nënczi”, zestawioné pòsobicą – wëzdrzą jak pòprzédnik i pòsobnik, twòrzącë ksążkòwi mùzyczny cząd.
„Rondo alla Cassubia na altówkę” pòwstało përznã chiżni i swòjã premiérã miało òbczas International Viola Congress w Bangkòkù. Tam jem wëkòrzistôł i przetwòrził piesnie: „Rëbôk”, „Rëbôczczi” i „Dzeckò rëbôka”. W teksce kòżdi z chòranków je wërazno widzec mir przed mòrsczim żëwiołã – je òn mùzyczno òddóny w mòtoricznym refrenie ronda.
Òbadwa dokazë są mòjima pierszima próbama jimów z kaszëbsczim fòlklorã, donëchczôs leno tekstë mòjich dokazów bëłë pò kaszëbskù, nijak nie nawlékałë mùzyczno do fòlkloru jakno colemało sakralné kómpòzycje.
„Missa pro pace” zwëskała wiele nowëch lubiéńców dlô twòjégò kùńsztu. To je jeden z pierszich, wikszich twòjich dokazów głãbòkò zakòrzenionëch w historii Kaszëb…?
Zabiérającë sã do robòtë nad „Missa pro pace” (kasz. Msza ò bezpiek) jem miôł ju strzód dokazów czile wiôlgòòbsadowëch fòrmów – m.jin. „Kaszubskie Te Deum”. Jednak ten dokôz je òsoblëwie zakòrzeniony w historii. „Mszã ò bezpiek” jem ùsadzył w òpiarcym ò XV-wieczny materiôł z tzw. Żarnówsczégò Graduału. Nôpierwi jem mùszôł przetranskribòwac dosc żimczé do òdczëtaniô manuskriptë, cobë doprzińc do jich „òbróbczi”. Òbczas transkrypcje jem doprzëszedł do te, co w graduale ni ma wiele kartów, w tim finalnégò dzéla „Gloria”. Nijak nie dowiémë sã, co bëło dali. Temù slédnym akcentã „Gloria” stała sã mòdlëtwa do Bòżi Matczi pò kaszëbskù aùtorstwa Tomasza Fópczi, co jem jã wplótł w mùzyczny biég dokazu.
„Piôsznickô Symfónia” to téż je… kaszëbskô sprawa. Mòżesz kąsk wëzdradzëc, ò co jidze…?
„Piôsznickô Symfónia” to je mój doktorsczi dokôz, co jegò fùlny titel brzëmi: „Symfonia piaśnicka na mezzosopran, baryton, recytatora, chór i orkiestrę w kontekście pamięci ludobójstwa utrwalonej w muzyce XX i XXI wieku”. Ùdba na ùtrwalenié pamiãcë ò òfiarach tegò wëdarzeniô pòjawiła sã ju w rokù 2020, czedë jem pò latach zôs nawiedzył Piôsznicczé Sanktuarium. Béł jem tam tej z mòjima drëchama. Wszëscë jesmë przeżëlë tã pielgrzimkã na tëli mòckò, że w nazôtny dardze do Òstrowa (30 minut) nicht nie wërzeknął ani słowa... We mie òdzéwałë sã pòmiónã słowa przeczëtóné na jedny z tôblëców: Drzewa zapamiętały waszą zbrodnię. Jem ju wiedzôł, co napiszã ò tim dokôz.
W mòji pierszi symfónii pòza samą tematiką zrzeszoną z kaszëbsczim regionã naléze sã, mô sã rozmiôc, kaszëbsczi jãzëk, w jaczim zabrzëmi dzélek z Ksãdżi Ezechiela. Mdze wëzwëskónô téż bazuna, jakô je naszim etnicznym instrumentã. Prawie jidze robòta nad tim dokazã. Móm nôdzejã, co prawëkònaniô dożdómë sã jesz w 2024 r.
Dlô swòji Môłi Òjczëznë – gminë Wiôlgô Wies (Władisławòwò) – jes napisôł… hejnał. Je nen rzeklan, co nicht nie je prorokã w swòjim kraju – pasowny do cebie?
Pierwòszny hejnał òstôł stwòrzony w latach 90. Jegò aùtorã je Wòjcech Czerwińsczi. W rokù 2023 Wiôlgô Wies fejrowała 60-lecô pòwstaniô. Jem béł pòproszony ò stwòrzenié nowi wersje. Je to ale achtnienié, czej mòże czëc z rôtëszowi wieżë swòjã mùzykã w samò pôłnié!
Jednak z tim „bëcym prorokã” biwô baro żimkò z jedny prozajiczny, a przë tim pòwôżny przëczënë – w wikszoscë naszich miastów Nordë prosto felëje môlów, dze mieszkańcowie bë mòglë jic na kòncert czë téatralné przedstawienié. Je tuwò mòwa ò bëlnym dodomie kùlturë. Mëszlã, co mieszkańcowie taczich miastów jak Wiôlgô Wies czë Pùck na taczi môl zasługiwają.
Jes Kaszëbą, chtëren gôdô pò kaszëbskù. Jaczi zéw bë jes sczerowôł do dzecy, młodzëznë, ùstnëch szukającëch za swòją juwernotą. Czemù je wôrt?
W czasach, co w nich nama przëszło żëc, zdrzimë w przińdnosc jak nigdë dotąd. Pòzérómë w daleczné galakticzi itd. Równak tej-sej je wôrto dozdrzec tã spôdkòwiznã, co je wkół nas i co nas ùsztôłtowała. Je nót jic z pòkrokã, bò taką mómë nôtërã, ale tak samò trzeba dozerac naszich tradicjów. Nawetkã nôsnôżniészé drzéwiã mùszi miec bëlné, dozdrzóné kòrzenie – jinaczi ùschnie. Na sóm kùńc mie sã przëbôczëłë słowa Jana Pawła II: abyście nie podcinali sami tych korzeni, z których wyrastamy. Òn to rzeknął w kònteksce pòlskòscë, ale kò Ni ma Kaszëb bez Pòlonii, a bez Kaszëb Pòlsczi – jak gôdiwôł Tóna Ôbram.
Rozmòwã prowadzył a zapisôł Tomôsz Fópka
Nie je krëjamnotą, że òkróm drãdżi robòtë wiôldżé znaczenié na żëcowi drodze mają pòtkóny bëlny lëdze. To òni wiele razy dôwają nową wiédzã, pòdskôcają do dzejaniô i òtmikają nowé, do te czasu nieòdkrëté taleńtë. Taką òsobą w mòjim żëcym béł ksądz prałat Hilari Jastak, zwóny Królã Kaszëbów.
Czej jem sã dosta na pedagògiczné sztudia na Gduńsczim Ùniwersytece (rok 1992), profesór historii Mieczësłôw Nurek, chtëren òb lato mieszkôł w Łątczińsczim Hélu, to je krótkò mòjégò placu ùrodzeniô i wëchòwaniô, a znôł sã z mòjim tatkã, przëniósł gazétã, w jaczi stojało napisóné, że pòwsta nowô fùndacjô, co mdze wspiéra sztudérów z Kaszëb. Napisa jem tam lëst i òsta jem przëjãtô jakno stipendistka.
Ju wnet bëło pierszé zéndzenié ù ksãdza Jastaka, chtëren wszëtczégò chcôł sã ò nas stipendistach dowiedzec. Béł téż baro rôd, że rozmiejã gadac pò kaszëbskù. W tim jãzëkù chãtno ze mną gôdôł. Tej jem sã téż dowiedza, że rok rëchli ksądz prałat prosył, żebë gòsce, chtërny przëszlë na jegò jubileùm 50 lat ksãżestwa w 1991 r., zamiast kùpiwac i przënaszac kwiatë, wpłacëlë dëtczi na nową fùndacjã, jakô mô wspierac młodzëznã z mni zamòżnëch kaszëbsczich familiów. To bëła baro bëlnô ùdba, chtërna wëda widzałi brzôd. Wkół ks. Jastaka zebrało sã karno żëcznëch lëdzy, dzejôrzów „Solidarnoscë” i parafianów, jaczi wcyg wspiérelë to dzeło.
Nasze zetkania bëłë dosc czãsto. Razã ze mną ùdzél w nich brôł téż mój przińdny chłop Eùgeniusz, chtëren ju dosc mòcno dzejôł tej przë programie „Rodnô zemia”, téż w karnie „Pòmòraniô” i w Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Ksãdza prałata wszëtczé te tematë baro czekawiłë, miôł téż leżnosc pògadac ò swòjich biôtkach ò wòlnotã naszégò kraju. Òkróm pòspólnëch òpłôtkòwëch zéńdzeniów wszëtczich stipendistów më czãsto bëlë na plebanii, dze ksądz miôł baro wiele kaszëbsczich ekspònatów. Chcôł, żebë mù spiewac kaszëbsczé piesnie. Jedną z jegò ùlubionëch bëła „Kaszëbskô Królewô” Jana Trepczika.
Më jã i jinszé kaszëbsczé piesnie spiéwelë òbczas patrioticznëch ùroczëznów w kòscele w Gdini. Z ùdbë ks. Jastaka bëłë téż czãsto czëtóné lekcyjné perikòpë pò kaszëbskù. Òn sóm wëgłôszôł dzéle przemòwów w jãzëkù swòjich tatków, w kòscersczi òdmianie kaszëbsczégò jãzëka. Piesnie më spiéwelë téż, czej më towarzëlë ksãdzu prałatowi w rozmajitëch rozegracjach abò wanogach. Przez to më nabiérelë òdwôdżi i gwësnoscë se. Swòjim przikładã, charizmą i determinacją zarôżôł, ale też rozkòchiwôł nas w Môłi i Wiôldżi Tatczëznie.
Òsoblëwim zdarzënkã z nëch czasów bëła wanoga pò niemiecczi zemi. Ksądz prałat miôł tam wiele bëlnëch drëchów. To bëlë Pòlôszë a Kaszëbi, co dôwno temù tam wërézowelë. Czãsto mielë ks. Jastakòwi wiele do zawdzãczeniô z dôwnëch lat. Temù trzimelë dërch z nim łączbã i wspiérelë na jegò prosbã stipendialną fùndacjã. Trzë z nas jachałë tam z prałatã i wiozłë nasze pòdzãkòwanié za jich pòmòc. Przë leżnoscë më òdwiedzëlë wiele placów a pòznelë czekawëch lëdzy.
Ksądz prałat miôł wiedno wiele ùdbów. Rôz zarządzył, że całé wiôldżé karno stipendistów pòjedze w rozmajité dzéle Kaszëb nawiedzëc wôżné môle, ale téż chëcze młodzëznë. Tak tej całô ùrma młodégò lëdztwa zajacha do Kòscérznë, w jaczi sã rodzył. Midzë jinszima na trase béł kòscół pw. Swiãti Trójcë, ale téż smãtôrz, ma jaczim spòcziwają starszi Kaszëbsczégò Króla. Tej zdecydowôł òn niespòdzajno zajachac do mòjégò Łątczëna, co bëło wiôldżim zaskòczenim dlô całi familii. Wszëtczémù towarzëłë spiéwë, snôżé òpòwiôstczi, szpòrtë. Pamiãtóm, jak ksądz prałat nawiązôł wspaniałą łączbã z mòją starką, co miała ju wnenczas bliskò 90 lat. Do dzys òsta pamiątka pò tim – ksążka Rozmowy z księdzem Hilarym Jastakiem, aùtorstwa téż naszégò bëlnégò drëcha, swiãti pamiãcë Krësztofa Wójcëcczégò z wpisënkama wszëtczich gòscy, a téż – na pierszim môlu – mòji starczi, do czegò jã sóm ks. Jastak namówił. To wszëtkò bëło krótkò pò naszim zdënkù z Genekã (3 séwnika 1994 r.), temù w dedikacji są żëczbë dlô nas, a nawetka cytat w rodny mòwie.
Wôrt jesz przëbôczëc, że w karnie stipendistów z mòjégò rocznika béł midzë jinszima Tomôsz Sobisz z Lãbòrga, dzysészi profesór Akademii Piãknëch Kùńsztów. Më sã tej baro zdrëszëlë. Wnetka Tómk béł w naszim karnie wespółprôcowników programù „Rodnô zemia”. Stôł sã jednym z lektorów kaszëbsczégò jãzëka, bò dosc bëlno kôrbi – do dzys – w rodny mòwie. Je baro zawòłónym artistą. Wszãdze pòdsztrichiwô, że je Kaszëbą. To bez wątpieniô je téż zwësk tëchtam czasów. Pòdobno wëzdrzi sprawa z mòją sostrą – Lucyną Réter-Szczidżeł, téż szkólną kaszëbsczégò jãzëka.
Elżbiéta Prëczkòwskô
Wastnã Dankã Glëszczińską z Zôpcenia wiedno bëło widzëc z òdjimkòwim aparatã. Przemikała midzë lëdzama i chwatkò zapisywała w cyfrowi pamiãcë flot nëkającé sztótë żëcégò na Gôchach. Pózni przebiérała, wëbiérała a słała swòje dokazë do nëch, co sã ji ùdało ùchwëcëc. Nié do wszëtczich szło, bò wej, jak òbdarzëc òdjimkã taczégò dudka, żôłtobrzëszka czë krogùlca? Drãgò bë bëło téż mailowac ze słuńcã, co chãtno, na nadzwëkòwò snôżi ôrt, rozmiało sã chòwac za zôpceńsczima stawama. Tej te òdjimczi wãdrowałë do kalãdarzów, na kònkùrsë czë na spòlëznowi pòrtal i tim spòsobã ceszëc mògłë całą ùrmã lubòtników kaszëbsczi nôtërë.
Dudczi wierã òsoblëwie kòchałë wastnã Dankã i ji domôctwò w Zôpceniu. Stôrô jabłónka, jakô rosła na pòdwòrzim, na wiele lat stała sã jich dodomã. Pewno widzałë sã jima téż te òdjimczi. Wastnô Danka wiedno żdała na te ptôchë. Jabłónka téż. Równak jaczis czas temù skrzidlati drëszë mielë ju na wiedno zabaczëc drodżi na gôsczé përdëgónë… Jô chcała wësłac jesz pôrã òdjimków z najégò zéńdzeniô wczorô. Pózno ju, a móm tegò wiele. Na dodôwk jesz jiwer, bò pò òbiedze wiater zwrócył piéń jabłónczi z wëtrëpã i wierã dudk òstawił gniôzdo… A sedzała dudkòwô ju wiãcy jak trzë tidzenie na jôjkach i wëzdrzało za tim, że mdze drëdżi ląg i tu takô katastrofa! – pisała tej zajisconô. – Jem zwòniła ju do pôrã òrnitologów, przëzérała sã, robiła òdjimczi smùtnym dudkóm i pewno przińdze sã terô nama òddzãkòwac… Ni mògã dac wiarë. Jaż żôl mie serce scyskô… Ju nie bãdã jich wiãcy widzec przez òkno…
Òkróm przirodë ji ùwôgã przëcygałë téż materialné dokazë lëdzczégò dzejaniô, jaczé tak samò chãtno òdjimała. Bezùstôwno, przez lata… I wëszłë z tegò fòtograficzné zôpisczi pòzmianów wëzdrzatkù wsë. A jeżlë dodac do tegò stôré szklané klisze, filmòwé blónë a òdjimczi ji tatka, jaczé miała w swòji kòlekcje, tej fòtografka z Zôpcenia stwòrzëła bëlną kronikã dôwnégò i dzysdniowégò Zôpcenia. Rozmiała téż wiele ò tëch bùdinkach, placach òpòwiedzec. A to dzãka swòji mëmce i ji baro dobri pamiãcë. Wastnô Danka zdążëła zapisac wspòminczi mëmczi ò dôwnym żëcym w ji rodzynny wsë – òsoblëwie ò bùdinkach, ò tim, jak sã zmieniałë, chto gdze mieszkôł, co gdze bëło… A bëło tegò wiele: szkòła, pòczta, kòscół, plebaniô, trzë karczmë, kùzniô, strażnica, nawetka mòdniarsczi zakłôd! Bëło ò czim òpòwiadac…
Në prawie, òpòwiadac to òna rozmiała jak ùrodzonô gadëszka. Snôżô, môlowô kaszëbizna Wastny Danczi, ji nisczi cepłi głos, do te fest priza hùmòru i czekawé historie ò lëdzach, placach sprôwiałë, że mòżna ji bëło słëchac gòdzënama. Òna téż chãtno sã dzeliła tą wiédzą z jinszima. I ni miała strachù mikrofònu. Temù słëchińcowie Radia Koszalin mòglë czasã pòsłëchac piãknégò pòwiôdaniô ò tim, jak sã dôwni rëchtowało swiéce, robiło wińce na Wszëtczich Swiãtëch, szëkòwało do nich kwiatë z krëpë i pòtłëkłëch kùglów, jak pózni czasã z tich wińców i swiéców pòwstôwałë ògniszcza na grobach abò jak sã wróżëło w andrzejczi. Na radiowëch wałach pòpłënãła téż òpòwiesc ò grobie żôłnérza z zôpceńsczégò smãtarza, jaczi òd lat dozérała. W archiwach òstóną ji piãkné wspòminczi ò tatkù – Adamie Szëprice – człowiekù ò wiele taleńtach i wiele warkach.
Jo, tak prawie bëło…
A terô tak drãgò mie je zgòdzëc sã z tim, że ju wiãcy nie zazwòniã abò nie napiszã do Wastny Danczi i nie zapitóm: Mòże terô nagrómë co ò Jastrach? Ò nich më jesz ni mómë nick rzekłé. Zarô bãdą, lëdze bë mòglë pòsłëchac, jak to pierwi wëzdrzało… Jô przëjadã, jo? Czedë? Jo, jo… jô wiém, że lepi pò pôłnim. Ùsmiéchnã sã przë tim, bò bëlno wiém, że Wastnô Danka nie lëdô reno wczas wstajac. A òna wierã òdpòwié: Mie tam je doch za wiele w tim radio! Òni mie pewno mają ju dosc. I głosno sã przë tim zasmieje, bò na gwës wié, że je czësto na òdléw. Kùńc kùńców i tak sã zjawiã, sadniemë so przë stole w pańsczi jizbie, wëpijemë arbatã i dóm sã wcygnąc w ji òpòwiescë… Minie jedna gòdzëna, drëgô. Czas bãdze jachac nazôd, chòc żôl, bò òstało jesz tak wiele niezapisónëch w cyfrowi pamiãcë wspòminków…
Bóg zapłac za te wszëtczé pòtkania, za kòżdé słowò i kòżdi òdjimk. Do ùzdrzeniô… Wastno Dankò.
Ana Glëszczińskô
W wikszim karnie zaczãlë sã pòtëkac pòd kùńc 80. lat XX wiekù. Tej bëło jich kòl dwadzesce. Dzys Stowôra Tëchómsczich Seniorów (pòl. Stowarzyszenie Tuchomskich Seniorów) mô kòl sto nôleżników i je jedną z nôstarszich w bëtowsczim krézu.
W 1988 r. Zygmùnt Bòrowsczi ùsadzył kòło Pòlsczégò Związkù Emeritów, Rencystów i Inwalidów w Tëchómiu. Przédnikã béł do 1992 r.
– Pò nim nastôł Pioter Wòzniak. Czerowôł kòłã do czasu, jak skùńcził 90 lat – gôdô Sztefaniô Łączkòwskô-Malczewskô, chtërna senioróm w Tëchómiu szefòwała òd 2003 r., a prowadzëła kòło prawie pò Wòzniakù. Dzys je wiceprzédniczką.
Wspòminô, że ùszłé czasë nijak sã mają do dzysdniowëch:
– Terôzka mómë wiele wicy mòżlëwòtów na dostanié dëtków. Dôwni wszëtkò wëzdrzało wiele skrómni. Dzél najich skłôdków szedł do rejonu w Bëtowie, a téż do òddzélu w Słëpskù. Dlô naju ju tak wiele nie òstôwało. Czej jô òstała przédniczką – òpòwiôdô dali – ni miała jem za wiôldżégò doswiôdczeniô w czerowanim pòzarządowima òrganizacjama. Pamiãtóm, że jô sã pòtkała z wójtã Jerzim Lewi Czedrowsczim i mù rzekła, co jô bë chcała zrobic dlô starszich. Ùwidzała mù sã mòja ùdba. Tak zaczãło sã mòje wespółdzejanié z gminą, jaczé warô do dzysô.
Do òrganizacje dołącziwelë nowi lëdze.
– Mògã rzeknąc, że w nym czasu, czej jem zaczãła szefòwac senioróm, zaczãła sã ù nas rodzëc klasa emeritów. Chùdzy robilë w ùrzãdach, w szkòle, tej na emeriturze mielë wiãcy wòlnégò czasu – gôdô Sztefaniô. A tej dopòwiôdô: – Jakno ùrzãdnicë bëlno znelë sã na przepisach, to dopòmôgało w prowadzeniu kòła emeritów. Wspòmniec tuwò mùszã chòcle Irénã Wrońską z Ùrzãdu Gminë w Tëchómiu, jakô prowadzëła całą najã dokùmentacjã. Pózni dołączëłë do ni Juliô Wrzesyńskô i Bernadeta Kaszëbòwskô.
W nym czasu, tj. kòl 2000 r., tëchómsczi emericë zaczãlë jezdzëc na wanodżi.
– Pierszą më zrobilë jesz przed wstąpienim Pòlsczi do Eùropejsczi Ùnie. Chùdzy baro mało z najich nôleżników gdzes wëjeżdżiwało. Wiele robiło na gbùrstwach, a tam niżódnégò chòrobòwégò ani ùrlopù nicht nie weznie – rzecze Łączkòwskô-Malczewskô. Jich pierszą rézã do Jeleni Górë, wspòminô przekãsno: – Më nié wszëtkò przemëslelë. Wanoga warała trzë dni. Òkôzało sã, że jeden dzéń to béł dojôzd, drëdżi – pòwrót. Tej òstôł nama le jeden na zwiedzanié. Pòstãpné wanodżi më robilë ju dłëgszé.
Terôzka òrganizëją òb rok jednã 5-dniową i czile jednodniowëch dlô nëch, chtërny ni mogą jachac na dłëgszą. Tak seniorzë òdwiedzëlë m.jin. Gduńsk, Torń, Malbórg, Elbing, Szimbark. Rokroczno jeżdżą téż do Darłówka, nad mòrze.
Dzejanié tëchómsczich emeritów to nié leno réze. Òrganizowelë téż kùlinarné wieczorë.
– Zaskòkło mie, że chùdzy wiele najich nôleżników sromało sã swòjich ùkrajińsczich kòrzeniów. Jô mëslała nad tim, co bë zrobic, żebë to zmienic. Ùdbała jem so, że mòżna spróbòwac bez kùchniã. Zajmë dlô naju pòprowadzëłë kùchôrczi z Ùkrajinë. Baro sã to wszëtczim ùwidzało. Pòstãpné bëłë ò kaszëbsczim jedzenim, a nawetka italsczim – wspòminô mòja rozmòwniczka. – Pònémù rozwinãła sã ùkrajińskô impreza Watra, na chtërny béł m.jin. prezydent Aleksander Kwasniewsczi, i sromòta minãła – dodôwô.
W 2010 r. pòwstôł chùr seniorów Sami Swòji.
– Spiéwómë przede wszëtczim pò pòlskù, ale kaszëbsczé frantówczi téż mómë. W najim repertuarze są i ne napisóné bez najã przédniczkã, Éwã Kalisz. Dobiwómë na rozmajitëch kònkùrsach – z bùchą prawi Łączkòwskô-Malczewskô.
W 2016 r. pòwstała Stowôra Tëchómsczich Seniorów.
– Òd dłëgszégò czasu jesmë ò tim mëslelë. Najã decyzjã przëspieszëło rozpadniãcé sã Pòlsczégò Związkù Emeritów w Bëtowie. Më dostelë wiadło, że bãdzemë słëchelë do partu w Słëpskù. Dlô naju to béł jiwer. Wszëtkò załatwiac, a do te składac dokùmentë, më bë mùszelë tam. Nié wszëtce mielë aùta czë nawetka prawò jazdë. Stowôra to béł dlô naji retënk, żebë sã nie rozpadnąc. Pamiãtóm, że jegò statut jô pisała z Lesławã Gòłąbã, jaczi w nym samim czasu pisôł taczi dlô Stowôrë seniorzë.pl [fakticzno: Stowarzyszenie „SENIORZYBYTÓW.pl” – dop. red.] – wspòminô Sztefaniô.
Westrzód seniorów béł strach, czë dadzą radã z papiorama, z ksãgòwòscą.
– Baro nama pòmògła Janina Kerlin, chtërna bez wiele lat bëła sekretarzã w gminie – chwôli jã mòja rozmòwniczka.
Pòwòłanié do żëcégò stowôrë przede wszëtczim ùsprawniło jich dzejanié.
– Jakno zarząd më sã spòtikelë nômni rôz na tidzéń. Jesmë òmôwielë bieżącé sprawë, planowelë na przińdnotã, dzelëlë midzë sobą zadania. Do te wszëtczé dëtczi – czë to z 1%, czë ze skłôdków – mielësmë dlô se. Lżi bëło nama starac sã ò jaczés dofinansowanié – tłomaczi Łączkòwskô-Malczewskô.
Jakno stowôra zòrganizowelë m.jin. szkòlenié dlô wòlontérów, w jaczim ùdzél wzãło 80 lëdzy, i to nié leno dozdrzeniałi, ale téż młodzëzna. Témą bëła òpieka nad seniorama, a gôdka bëła téż ò tim, jak pògòdzëc sã z tim, że mô sã swòje lata, jak nie bëc òbcãżenim dlô blësczich.
Òd czile lat seniorzë pòtikają sã w Gminowim Òstrzódkù Kùlturë, gdze mają môl dlô se.
– Rëchli më wszëtkò trzimelë w swòjich chëczach. Më sã pòtikelë a to w GÒK-ù, a to w Centrum Midzënôrodnëch Pòtkaniów w Tëchómiu czë w bibliotece. Wcyg ù kògòs, bez niczegò swòjégò. Z tegò, co terô mómë, baro sã ceszimë – klarëje wiceprzédniczka.
Jistno jak jinszé òrganizacje emeritów, jiscą sã brakã chãtnëch do czerowaniô stowôrą.
– Jesmë corôzka starszi. Éwie Kalisz jidze na 81. rok, jô móm 77 lat. Zastanôwiómë sã, chto przińdze na nasz plac. Më bë chcelë jich przërëchtowac do dzejaniô, pòdzelëc sã wiédzą – gôdô Łączkòwskô-Malczewskô.
Stowôra Tëchómsczich Seniorów mô kòl 100 nôleżników. Słëchac mògą do ni lëdze, chtërny mają wiek emeritalny (60 dlô białków i 65 dlô chłopów) abò są inwalidama (bez wiekòwégò ògrańczeniô). Czej chtos skùńczi 85 lat, stôwô sã hònorowim nôleżnikã, zwòlnionym ze skłôdków. Nôstarszą nôleżniczką je Heléna Bruskô, jakô ùszłégò rokù skùńczëła 100 lat.
We władzach stowôrë są: Éwa Kalisz (przédniczka), Stefaniô Łączkòwskô-Malczewskô (wiceprzédniczka), Bernadeta Kaszëbòwskô (sekretéra), Bògùmiła Prondzinskô (skarbniczka) i, jakno nôleżniczczi, Bògùmiła Ryngwelskô i Juliô Wrzesyńskô.
Tëchómsczi seniorzë swòje 35-lecé swiãtowelë w gòdnikù ùszłégò rokù. Na ùroczëznie z ti leżnoscë pòjawilë sã wnetka wszëtczi nôleżnicë.
Łukôsz Zołtkòwsczi
Pòdbije kaszëbsczi wësziwk czedës swiat? Jak nasze kwiatë nalazłë sã we warszawsczim pałacowò-ògrodowim zespòle, co sã zwie Łazienki Królewskie? Na te i wiele jinszich pitaniów òdpòwié nama Ana Miszczôk, laùreatka kònkùrsu Anioły Rzemiosła i dobiwczka Òglowòpòlsczégò Kònkùrsu Kaszëbsczégò Wësziwkù – Lëniô 2023.
Czim sã zajimô laùreatka Aniołów Rzemiosła?
Ana Miszczôk: Jô jem wësziwôczką, zajimóm sã wësziwkã złotim, tak zwóną złotnicą. Sama téż projektëjã wzorë, na spòdlim tëch stôrëch. Szukóm taczich, jaczich ni ma w tôblëcach, le dbóm wiedno, żebë ta wprowôdzónô bez mie nowòczasnosc mòckò sedzała w tradicje. Prowadzã téż czasã warsztatë i kùrsë.
A skądka takô ùdba, żebë zając sã wësziwkã?
Jô mëslała ò tim òstatno i sama nie wiém, to jakòs tak przëszło do mie samò. Przez 20 lat realizowała jem sã jakno mëmka. Takô robòta nie je za baro efektownô. Në tej, czej mòje nômłodszé dzeckò szło do zerówczi, tej jô ùzna, że to ju je czas. Wëszëwac jô rozmia z dodomù, a jak do tegò nalazła jem lecónkã, że w Kòscérznie bãdze kùrs, tej mie zaswiécëło w głowie: „A mòże kaszëbsczi wësziwk?”. Nôprzódk béł żukòwsczi, bò òn wszãdze je, ale pózni, czej jô zaczãła sama wëszëwac i pòznawac wiãcy szkòłów, to przëpasowa mie nôbarżi złotnica i wdzydzkô szkòła, jaczi jô sã ùcza òd półsostrë mòji starczi, chtërna mieszka prawie we Wdzydzach. Òna nie żëje ju czile lat, a tedë, jak jô do ni jezdza, to òna ju bëła kòl dzewiącdzesąt lat stôrô, a wcyg wësziwa. Jak terô tak rechùjã, to mògła òna bëc nawetka szkòłowniczką wastnë Tédorë Gùlgòwsczi.
Z tą złotnicą to téż bëło czekawò. Jô baro chca, ale bëło mało lëdzy, jaczi rozmielë wëszëwac na nen ôrt. I tak jô zaczãła sznëkrowac: a to chtos béł, ale ju nie żëje, abò nie chce ùczëc. Kùreszce ùdało mie sã nalezc kòntakt do wastny Indżi Mach, chtërna mieszkô pòd Bëtowã. Jô zwònia do ni bezmała dwa lata, żebë jã przekònac do ùczeniô. W kùńcu sã zgòdza, jeżlë bãdze nas wiãcy jak jedna. Tej jachałë trzë, ale do dzysdnia leno jô to robiã.
Przez te lata zebrało sã gwësno wiele dobëców. Jak Wë bë mùszelë wëbrac nôwiãkszé, to jaczé bë to bëło?
To bëło w ùszłim rokù. Jak jô zaczina wëszëwac, to dlô se, kò doch téż nié za tim, żebë to w szuflôdze leżało, tej ùdbała jem włãczëc sã w Stowôrã Lëdowëch Ùtwórców (Stowarzyszenie Twórców Ludowych). Żebë sã tam dostac, w ankece nakôzelë wëpisac swòje dobëca. Jakno że jô ni mia niżódnëch, jô ùmësla chòc w jednym kònkùrsu wząc ùdzél. Nôprzód jô zrobia prôcã do Lëni i tam jô ùdosta pierszą nôdgrodã. Në, a na jeseni jô wëstartowa w kònkùrsu Anioły Rzemiosła w Warszawie i tam prawie jô bëła jaż w finale, a to ju bëło prestiżowé wëdarzenié. To bëło wiôldżé achtniãcé dlô mie.Takô redota mnie towarzëła… i taczé wseczëcé docenieniô. Jô tam tak z przëtrôfkù bëła. Drëch wësłôł mie link z dopiską Ania, spróbuj, tej jô pòmësla: „Jaczis kònkùrs, cos tu trzeba zrobic…”. Le na szczescé nie bëło nót nick nowégò, leno òdjimk jima wësłac i anketã wëfùlowac. Jak jô dosta ten mail z wiadłã, że jem w finale, to nie chca jem zrazu wierzëc. Co sztërk jô sã jisca, że òn zniknie abò co... Ale òn nie zniknął, tej jô jacha do ti Warszawë.
Bëło nas tam òsemnôsce sztëk lëdzy, pò szesc w kategórie, a kòżdi bëtnik to jinszô òsobòwòsc, kòżdi miôł cos do rzekniãcô. Całô gala je robionô w taczi atmòsferze jidzeniô nazôd do ùdbë mecenatu: głównô nôdgroda w kòżdi kategórie to bëło 60 tësący złotëch. Na galë w Łazienkach Królewskich jô chca rzeknąc pôrã słów pò kaszëbskù, w czim dopòmògła mie wastnô Iwóna Makùrôt.
A co Wë tam dokładno rzeklë?
Jô jem baro rôd, że mòje kaszëbsczé wësziwczi nalazłë sã tuwò w taczim piãknym môlu jak Łazienczi. Më, Kaszëbi, jesmë baro bùszny z naji kùlturë i zwëków, chtërne chcemë niesc dali w swiat, bë jinszi lëdze téż mòglë sã tim ceszëc i redowac, bò to je czãsc naszi pòlsczi kùlturë. I tu jô ju zaczãła gadac pò pòlskù. Lëdze tak na mie wzérelë…, le jô so pòmësla, że tuwò nicht nie znaje kaszëbsczégò, tej nie bãdze tak lëchò. Na bankece pòdeszedł do mie jeden chłop i gôdô: Wiéce co? Jô jem z Rédë. I jak jô ùczuł ten kaszëbsczi, to mie sã tak cepło na sercu zrobiło.
Chcemë jesz pògadac ò Waszi codniowi robòce. Jak wiele czasu zajimô taczi wësziwk?
Taczi liwk to mni wiãcy 70–100 gòdzënów. Co znaczi, że codniowi robòtë to bãdze ze trzë tidzenie. To bë miało kòsztowac pasowno, kò doch 160 gòdzyn to je normalny etat, le nigdë sã za to tëli nie dostónie. Dlôte jô wòlã robic taczé mniészé rzeczë, torebczi czë biżuteriã, chtërne sã baro dobrze przedôwają i terôzkù, przed swiãtama, wszëtkò mie sã wëprzedało.
Dwa lata nazôd w lëstopadnikù naszła mie takô ùdba: Co jakbë pszczołóm [taczi mòtiw wësziwkù – dop. red.] dac skrzidła taczé rëmné? Në tej jem zrobia. Nôprzódk bëłë pszczołë, pózni ważczi, a pózni to ju le pòlecało… I to téż robiã techniką złotégò wësziwkù (bajorek), złotnicą, a te skrzidełka to takô technika 3D. Mòżna bë rzec: stôrô tradicjô jidze razã z mòdernotą. To téż sã baro kòmisji w Aniołach Rzemiosła widzało. Prosëlë ò jednã rzecz na wëstôwk w Łazienkach. Jô chca torebkã, a òni, że jich òwadë baro interesëją. Przërzesza jem tej pszczołã do taszë i miast jednégò dokazu jô mia dwa.
Jaczé jinszé rãkodzeło je na lësce Waszich zainteresowaniów?
Taczé tradicyjné to kòsziczi z kòrzeniów chòjnë. Wastnô Regina Białk z naszégò KGW nas tegò ùcza. Do te robiã kwiatë z papioru. Malëjã téż kąsk na szkle, makramë, filcëjã na sëchò, próbòwac bãdã na mòkro, pùpkã z pòrcelanë móm robioné, na kùrsu witrażu nawetka czedës jô bëła. Le specjalizëjã sã w wësziwkù, a tamte jinszé to leno rozmiejã robic. Króm héklowaniégò to robiã wnet wszëtkò. Bò héklowac jô sã nie naùczëła za młodégò, a terô nie chcã za baro szerok jic, le sã specjalizowac. Në i jesz malarstwa jô nie próbòwa, ale to sã jesz òbôczi, człowiek òdkriwô te talentë nie wiadomò skądka.
Jesce rzeklë, że wôżné bëło dlô Was zapisanié sã do Stowôrë Lëdowëch Ùtwórców. Dlôcze?
Jô chca sã pòddac òcenie profesjonalistów. Czë to je lëdowé, czë téż nié, bò jô robiã chòcbë złotnicã jinaczi jak wszëtcë jinszi na Kaszëbach. Kò jak jem òsta zaakceptowónô i w Lëni, i w Stowôrze, to wiém, że jo.
A jaczi je Wasz ùlubiony wzór? Jaczis kwiat?
Nôbarżi lëdóm farwné gòzdzyczi, do te lelije, i to tëli z żukòwsczégò, a z wdzydzczégò lëdóm kaszëbsczi łeb, taczi nôwiãkszi mòtiw. Czim rzadzy cos je spòtikóné, tim barżi mie sã widzy. Jô baro rzôdkò robiã jaczis wzór wiãcy jak rôz. Lubiã całi czas robic cos nowégò. Téż lubiã to, że terô widzã jaczés mòdło w tôblëcach wësziwù, a jakno dzeckò jô gò widza w wësziwkù półsostrë mòji starczi. Taczi sóm ùłożënk, le jinszé kwiatë. I téż szukóm tëch starszich mòtiwów. Lubiã jesz wëszëwac bajorkã, to je przë ùżëcym taczi specjalny nitczi abò drótu zakrąconégò w spiralã.
Jak Wë widzyce przińdnotã wësziwkù?
To je baro jasnô przińdnota. Ju w czasu, czej jô zaczina, bëło widzec pòkrok. Je wiele lëdzy, chtërny wësziwają czë to złotnicą, czë wdzydzką szkòłą. Wiele białków òzdôbiô swòje òbùca, ale i chłopi téż zaczinają strojic sã w kaszëbsczé kwiôtczi.
Jakbë chtos chcôł zacząc swòjã przigòdã z wësziwkã, to mòże do Was przińc?
Mòże. Jaczis czas temù zazwònia do mie jedna białka, chtërna chca sã wëwiedzec, jak przerësowac wzór na aksamit. Më sã ùgôdałë. Chòc nie wësziwa dotądka, baro chcała zacząc. Òd razu wzãła sã òdwôżno za liwk, bò chca miec swój strój tzw. swietlëcowi.
A nie felëje Wóm praktikantczi?
Në, felëje, bò jak dwa razë òb rok òbsziwóm ògniarzóm pagónë, to je baro wiele robòtë. 2–3 tidzenie, cobë òbszëc czile jednostkóm mùndurë. Tuwò téż òbsziwóm bajorkã i złotą nitką.
Mëslice, że pòwstónie czedës szkòła Anë Miszczôk?
Hmmm… Mòże czedës pòwstónie. Materiałë ju sã gromadzą. Ju są mòje wzorë. Jô nie ùżiwóm tôblëców, leno mòje kómpòzycje.
Gôdelë Aniela i Szczepón Makùrôt, ùczniowie Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie
Dzéń Jednotë Kaszëbów jesmë swiãtowelë we wiele placach. Z leżnoscë roczëznë ùkôzaniô sã pierszégò tekstu, w jaczim pòjôwiają sã Kaszëbë (w bùllë papieża Grzegòrza IX z 19 strëmiannika 1238 rokù), rozmajité rozegracje òrganizowałë samòrządë, institucje abò szkólny – nié blós òd kaszëbsczégò. Niejedny fejrowelë téż w swòjich chëczach. Kò takô je deja tegò swiãta. Je równak tradicją, że w jednym môlu je rëchtowóné òsoblëwé swiąteczné wëdarzenié. Latos bëło òno w Kôlbùdach, dze pôrã tësący lëdzy zeszło sã (abò zjachało) 17 strëmiannika.
Ùroczësté zéńdzenié zaczãło sã òd swiãti mszë w intencji Kaszëbów, òdprôwiony w tuwòtészim kòscele pw. sw. Floriana. Pò ji zakùńczenim ùczãstnicë przeszlë z kaszëbsczima fanama i zrzeszeniowima stanicama do Zrzeszë Sztôłceniô i Wëchòwaniô (ZSiW) w Kôlbùdach, dze na gimnasticzny zalë ùroczësto òstała òtemkłô rozegracjô.
– To wiôldżé wëprzédnienié i éra dlô naji gminë, że 17 strëmiannika òczë tëch, co kòchają Kaszëbë, są sczerowóné na Kôlbùdë – gôdôł wójt ti gminë Andrzéj Chruscycczi.
Pózni na binach (w szkòle i we wiôldżim celce, jaczi òstôł pòd nią pòstawiony) rządzëła mùzyka. Grelë i tańcowelë: Szebelbónczi (ùczniowie ZSiW w Gduńsczim Lublewie), Fucus i Regionalné Karno Piesnie i Tuńca „Bazuny” m. Aleksandra Tomaczkòwsczégò.
Òkróm tegò w rozmajitëch môlach kôlbùdzczi szkòłë cëskelë w kôrtë – w Turniéru Kaszëbsczi Baszczi, a téż grelë w szachë – w Kaszëbsczim Szachòwim Turniéru ò nôdgrodã Wójta Gminë Kôlbùdë. Do te akòrdioniscë czile gòdzyn rëchtowelë sã do próbë bicô rekòrdu w równoczasnym granim na tim instrumence. Latos mùzycë grelë: „Kaszëbsczi Marsz” („Kaszëbsczi Himn”), „Kùtrową pòlkã”, „Nad wòdą w wieczórny pòrze”, „Niezabôtczi” i „Szewca”. Lubòtnicë akòrdionów mòglë téż, jak rok w rok, òbezdrzec bòkadną jich kòlekcjã ze zbiorów Pawła Nowaka, chtëren je dirigentã „nôwiãkszi akòrdionowi òrkestrë na swiece”. Melodie zagróné w Kôlbùdach przez 244 lëdzy baro sã ùwidzałë pùblice, ale kùńc kùńców rekòrd z Szëmôłda (wedle rozmajitëch zrzódłów 371 abò 372) nie òstôł pòbiti. Równak – jak pòdczorchiwô przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jón Wërowińsczi – nôwôżniészô w tim mùzycznym wëdarzenim je leżnosc do pòtkaniô sã i pòspólnégò wëstãpù.
Dniowi Jednotë Kaszëbów towarzëła pierszô òficjalnô promòcjô nowi planszowi jigrë Spy Guy Pomorskie. Mô òna pòmòc w pòznôwanim pòmòrsczégò wòjewództwa dzãka zabawie. Grającë w niã, rëgniemë w rézã pò nôwôżniészich môlach naji krôjnë, pòznómë ji historiã, kùlturã i rodã. Doznómë sã kąsk m.jin. ò Zómkù Pòmòrsczich Ksążãtów w Słëpskù, Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnograficznym Parkù we Wdzydzach, wëzdrzatkòwi wieżë we Wieżëcë, Gduńsczi Stocznie i pelplińsczi katédrze. Jigrã ùsadzëła pòdjimizna Trefl, a ùdbòdôwôczã béł Marszôłkòwsczi Ùrząd.
Westrzód atrakcjów Dnia Jednotë Kaszëbów bëło minikino. Chãtny mòglë òbezdrzec filmë zrëchtowóné przez Fùndacjã „Aby chciało się chcieć”: Legendy kaszubskie, Tam, gdzie kwitną malënë oraz Tam, gdzie ptaki są farwné.
Nie zafelowało w Kôlbùdach môlów, dze dało kùpic swòjorãczné wërobinë abò zjesc cos z kaszëbsczi kùchni przërëchtowóné przez kòła wiesczich gòspòdëniów.
Bëło téż nico dlô lubòtników kaszëbsczich ksążków. „Ogrody literatury” bëłë òtemkłé wiele gòdzyn i rôczëłë do se na zéńdzenia z rozmajitima pisarzama. Nôprzód Słôwk Fòrmella, aùtór ksążczi Wùnderwaffe i jinszé Fef-Lotë òpòwiôdôł ò hùmòrze w kaszëbsczich dokazach. Pòtemù béł czas na „Kolbudzkie spotkania z literaturą”, na jaczich Elżbiéta Laskòwskô gôdała ò swòjim ùtwórstwie. Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô promòwała debiutancką ksążkã Scygnąc miesądz. Zéńdzenié z nią bëło w fòrmie warkòwniów dlô dzecy, a aùtórce pòmôgała ilustratorka ksążczi (i mëmka) Alicjô Serkòwskô. Slédnym gòscã Bògùmiłë Cërocczi, chtërna prowadzëła latosé „Ogrody literatury”, béł Eùgeniusz Gòłąbk, ùsôdzca wiôldżégò słowarza pòlskò-kaszëbsczégò (jegò Słownik Polsko-Kaszubski mô ju 5 tomów).
Finałã kôlbùdzczégò Dnia Jednotë Kaszëbów béł kòncert „Na Kaszëbach 2” w kòscele pw. sw. Floriana. Wëstąpilë: Paùel Nowak, Werónika Kòrthals-Tartas, Dariô Zaradkewicz, Macéj Sadowsczi, Patrik Zakrzewsczi, Kameralnô Òrkestra pòd dir. Łukasza Perucczégò i chùr La Via Voice.
dm
Wëdarzenié, jaczé bëło 27 gromicznika 2024 r. w Kòscérznie – pierszi pùbliczny pòkôzk Òrtograficzno-gramaticznégò słowôrzka kaszëbsczégò jãzëka aùtorstwa dra Dariusza Majkòwsczégò i dr Joanë Ginter – mòże sã òkazac jedną òd wôżniészich datów w historie standarizacje i didakticzi kaszëbiznë. Tegò dnia do I Liceùm Òglowòsztôłcącégò miona Józefa Wëbicczégò przëjachelë wielny szkólny kaszëbsczégò jãzëka, metodicë, animatorzë kùlturë, jãzëkòznôwcë ë kaszëbsczi dzejarze, żebë dostac nową pùblikacjã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (KPZ) i dowiedzec sã wiãcy ò ji pòwstôwanim.
Ùdba stwòrzeniégò słowarza zrodzëła sã òb czas wiele gôdków Dariusza Majkòwsczégò ze szkólnyma kaszëbsczégò jãzëka, le téż z lëdzama piszącyma w rodny mòwie Kaszëbów. Òkôzało sã, że w jich robòce bë béł pòmòcny taczi słowôrzk, chtërny krótkò i zrozmiało bë wëklarowôł òdmianã wërazów, a òsoblëwie zachòdzącé tam alternacje (na przëmiar „gadac”: jô gôdóm, të gôdôsz…). Latosy dobiwca Medalu Stolema do pòmòcë przë pisanim słowôrzka rôcził dr Joanã Ginter, chtërna bëła òdpòwiedzalnô za całi dzél ze wskôzama kaszëbsczégò pisënkù, le téż za to, bë pùblikacjô bëła w swòji zamkłoscë kònsekwentnô i twòrzëła jednoôrtną całosc. Nad pòprawnoscą dokazu czuwôł téż bëlny jãzëkòznôwca prof. Mark Cëbùlsczi i jeden z nôlepszich praktików kaszëbsczégò jãzëka, dr Eùgeniusz Prëczkòwsczi. Robòta ti czwiórczi nôleżników Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka wspiérała dr Justina Pòmierskô, chtërna na wëkładze òtmikającym promòcyjné zéndzenié pòdczorchiwała przëdatnosc i prakticznosc wëdóny pùblikacje:
– Czedë zaczinómë ùczëc sã jãzëka, to mòże pòjedinczné frazë nóm sygną, tj. „do ùzdrzeniô”, „dobri dzéń”, ale w mòmence, w chtërnym chcemë składac wërazë, chcemë składac zdania, chcemë cos òpòwiedzec, brëkòwny je szerszi wërazowò kòntekst, a w tim zamikają sã kùnôszczi. To, co wëmëslëlë aùtorzë promòwóny dzysdnia ksążczi […], to je z jedny starnë zbiér leksyczi, ale téż z drëdżi prakticzny radzëszk, jak tã słowiznã wëkòrzëstac.
Słowôrzk przede wszëtczim mô òdpòwiadac na pòtrzebë swòbódny gôdczi i pisënkù, tak tej w ksążce nalazłë sã słowa, chtërne ùżiwô sã dzys nôczãscy.
– Jô miôł starã, żebë wëbierac taczé słowa, chtërne wedle mie są barżi brëkòwné dzysdnia, tak tej nie nalézemë tu wiele słów na przemiar zrzeszonëch z gbùrstwã i dôwnym rzemiãsłã, bò mëszlã, że młodi lëdze tëch słów nie ùżiwają. Zdôwô mie sã, że wiele, jak nié wikszosc, ùżëtkòwników kaszëbiznë mieszkô w miastach i pewno ni mô pòjãcô, jak wëzdrzi robòta na gbùrstwie. W ten plac chcelë më dodac słowiznã sparłãczoną z kómpùtrã, Internetã, kąsk z pòlitiką, prawã, zabawą czë szkòłą – gôdôł w Kòscérznie Dark Majkòwsczi.
Niech nikògò nie zmili pòzwa „słowôrzk”, bò òbczas robòtë nad pùblikacją zbiér słów rozrósł sã do kòl 6000 wërazów z czëtelną intuicyjną bùdacją zéwiszczowégò artikla, z chtërną pòradzy so kòżdi szkòłownik czë szkòłowniczka, a ju na gwës szkólny. Jak jô rzekł rëchli, przed słowòzbiérã nalézemë wskôzë kaszëbsczégò pisënkù, gdze są wëklarowóné regle pisaniégò, a téż na dalszich starnach westrzód słowiznë są krótkò pòdóné òrtograficzné i gramaticzné czekawinczi. Tam téż pòjôwiają sã pëszné farwné malënczi niejednëch kaszëbsczich słów, z chtërnyma ùżëtkòwnicë słowôrzka bë mòglë miec jiwer. Za bëlny wëzdrzatk wëdaniégò òdpòwiedzalné bëłë Joana Grudnik i Agata Przëbëlskô, chtërne wespółrobiłë ju rëchli przë ùczbòwnikach do nôùczi kaszëbsczégò jãzëka wëdôwónëch przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Za ne pùblikacje òdpòwiôdô òd wiele lat Lucyna Radzymińskô, szpecjalistka ds. edukacje w biórze KPZ:
– Z ùdbą wëdaniô taczégò słowarza przëszedł do mie Dark Majkòwsczi, a jô z wiôlgą przëjemnoscą podjãła sã tegò zadaniô. W związkù z tim, że mòżemë starac sã ò dofinansowanié ùczbòwników i pòmòcniczich ksążków do nôùczi kaszëbsczégò jãzëka w Minysterstwie Nôrodny Edukacje, më dodelë słowôrzk do najégò wëdôwnégò planu, a përznã pózni KPZ dostało wiadło, że dostóniemë dëtczi na tã pùblikacjã. Nen słowôrz na gwës zletczi robòtã szkólnym a ùcznióm, stądka téż lżészô fòrmùła wëdaniô.
Wôrt pòdsztrichnąc, że to je pierszô wëdôwizna KPZ, gdze je register (i jak ksążka je zamkłô, i jak je òtemkłô, widzymë wëstôwającé z bòkù starnów wiôldżé lëtrë alfabetu, ùłożoné pòsobicą), co pòmôgô nalezc słowò ùkrëté dzes westrzód 320 starnów ksążczi, a jesz widzymë tam dorazu całi kaszëbsczi alfabet, dzãka czemù mòżemë gò chùtkò zapamiãtac.
Je wiedzec, że robòta przë taczim dzele zabiérô wiele dniów i czãsto je zmùdnô i drãgô, równak biwô téż dlô aùtorów czekawą przigòdą i ùczbą, ò czim gôdô dr Joana Ginter:
– Z Darekã sã dobrze wespółrobi, bò òn nie narzucô swojégò pòzdrzatkù i rechùje sã ze zdanim drëdżi òsobë. Jô sã wiele naùczëła òb czas robòtë nad słowarzã, pòznała mòc nowëch dlô mie słów, chtërne Dark wëcygnął z kaszëbsczich słowarzi Gòłąbka, Trepczika czë Sëchtë. Le téż gwësné gramaticzné regle są ju dlô mie czësto jasné, na przëmiar jiwer jô mia, òsoblëwie w mnodżi lëczbie, z jistnikama, co mają znankòwnikòwą òdmianã, jak „szkólny” abò „wastnô”.
Ùtwórcë słowarza pòdzelëlë sã jesz jinszima swòjima ùwôgama, doswiôdczeniama i jiwrama òb czas robòtë nad wëdôwizną, a zarôzka pò tim przëszedł czas na artisticzny dzél. Nen part przërëchtowało bëlné karno licealistków a licealistów kòscersczi szkòłë (Adóm Szmaglik, Òlga Tomaczkòwskô, Łucjô Żabińskô, Nataliô Brzozowskô), chtërno pòd czerënkã Anielë Makùrôt stwòrzëło nadzwëkòwò pëszny òprôwk, wprowôdzającë pùblicznosc rôz w stón zamëslënkù i pòwôdżi, a za sztërk przënoszącë głosny smiéch i grzim kòskaniégò. Chcemë przëbaczëc, że nôùką kaszëbsczégò jãzëka w I Òglowòsztôłcącym Liceùm w Kòscérznie zajimô sã Iwóna Makùrôt, chtërny ùczniowie w swòjim dodrzeniałim żëcym colemało dali dzejają dlô kaszëbiznë.
Òrtograficzno-gramaticzny słowôrzk kaszëbsczégò jãzëka ze wskôzama pisënkù je nadzwëkòwò wôżnym dobëcym, chtërno pòmôgô sztôłtowac fleksyjną normã, a co za tim jidze, sztandarizowac kaszëbsczi jãzëk.
– Nie chcã gadac pateticzno, ale pò prôwdze wa wpiselë sã dzysô w historiã kaszëbsczi leksykògrafie. To je cãżôr i zòbòwiązanié – pòwiedza na zakùńczenié swòji przemòwë w Kòscérznie dr Justina Pòmierskô. A téż dopòwiedza, że je jesz wiele do zrobieniégò: – Szkòła brëkùje słowarzów bliskòznacznëch słów, frazeòlogicznégò słowarza, słowarza pòprawny kaszëbiznë, jednojãzëkòwégò kaszëbsczégò słowarza… przed nama wiele robòtë. Mëszlã, że westrzód waju są lëdze, chtërny mdą ùsadzac te pùblikacje.
– rozpòwiôdómë z Angeliką Szulfer, artistką a pòdjimcką, ùtwórcką pòdjimiznë kaszëbsczégò etnodizajnu pn. Farwa.
Latos minie 10 lat, òdkądka Të rëgna z „Farwą”. Skądka ùdba na taczi zort pòdjimiznë, pòd taką pòzwą? Jaczi béł zôczątk – béł òn taczi „farwny”?
Mòże rzeknąc, co wszëtkò sã zaczãło òd ùczelnie ASP (Akademia Sztuk Pięknych) we Gduńskù, dze bëło mie òtemkłé głowã, jak ùterôczasnic kaszëbiznã i nadac ji nowi wëzdrzatk.
W rokù 2014 jem stwòrzała galeriã i kaszëbską prôcowniã i nazwałe je Farwa. Długò jem szuka pasowny pòzwë na mòjã markã – bëło wôżné, cobë pòzwa bëła w kaszëbsczim jãzëkù, ale bez kaszëbsczich lëtrów (cobë bëło jã lżi wësznëkrowac), i zrzeszonô z tim, co robiã. Farwa to je pò pòlskù barwa, kolor, bò wszëtkò, co tuwò pòwstôwô, je farwné, kòlorowé. Pòczątczi, je wiedzec, co nie bëłë taczé „farwné”, równak ùdbów bëło skòpicą. Miała jem wielno mòcë a chãcë do twòrzeniô. Jem stwòrzëła profil na Facebookù, a pò tim, w czerwińcu, stacjonarny króm w Kòscérznie.
Twój kùńszt gòscy w pùblicznym rëmie, a téż tam, dze je chëczowô cuszô. Jaczé donëchczasné realizacje nôbarżi zaòstałë Cë w pamiãcë?
Je tegò dosc tëli i je czile taczich, co mie zaòstałë w pamiãcë, równak nôbarżi sedzą w głowie te, co ùrëszniwałë môlową spòlëznã na ùtwórczi ôrt, co sã przëczëniłë do pòprawieniô żëcô lëdzy stamtądka a téż pòkôzałë kaszëbskòsc tëch môlów swiatu. Pëszną przigòdą bëło malowanié przëstónków z ùczniama i rodzycama we Wiôldżim Pòdlesu a mùralu z dzecama ze szkòłë w Kòrnym. Tedë téż jem bëła niesama i to bëło dëbeltowé przeżëcé. Jesz skòpicą redotë dôwają mie spòsobòwé skrzënie. Twòrzącë je, wkłôdóm w to wiele robòtë a redoscë, wiedzącë, co bãdą służëc w chëczach lëdzy w całi Pòlsce, i colemało dostajã snôżé òdjimczi, jak te skrzënie ùpiãkniwają bëna.
Òsoblëwé wëprzédnienié słëchô sã Twòjima projektóm ùżëtkòwégò kùńsztu i jich ùbùtnowieniu na ruchnach. Kògò òblôkôsz? Skądka bierzesz mòdelów, mòdelczi, mòdelątka…?
Wszëtcë ti, co jich rôczã do wëspółdzejaniô – to są lëdze, co kòchają Kaszëbë, i widzą sã jima Farwòwé produktë. Sami mają lëszt, cobë wząc ùdzél w òdjimkòwi sesji. Sama téż czãsto jem mòdelką Farwë – pòkôzywóm mòje projektë na sobie.
Dze Twój pòdjim mô swòje dodóm? Dze twòrzisz (króm, galeriô, warkòwniô/prôcowniô, atelier)? Dze Cebie nachòdzą Farwòwé ùdbë?
Stacjonarny króm je w Kòscérznie, prôcowniô w Kamiéńcë Szlachecczi w mòjim rodzynnym dodomie – dze prowadzã téż warkòwnie z karnama, a mòja môłô ùtwórczô baza je w mòji chëczi w Baninie. Ùdbë nadchôdają w różnëch placach i sytuacjach. Żlë jidze ò wzorë – gwësno są pòmògłé teczi wësziwów i mòja wëòbrazniô. Przëdają sã badérowanié tradicje i kaszëbsczégò wzornictwa a zapòznôwanié sã z bòkadnoscą mòtiwów a wzorów kaszëbsczich – co prowadzy mie do stwòrzeniô nowëch interpretacjów tëch tradicjowëch elemeńtów w mòjich produktach. Dbë bierzã téż z głowë, mëszlącë ò tim, co lubiã, a co je nôwôżniészé do przekôzaniô dali i cobë Kaszëbë bëłë „na topie” (wiérzkã, górą). Pòmòcnô je analiza trendów (czerënków rozwiju) i tegò, co lubią kliencë. Wôżné, cobë bëc òtemkłim na pòdskôcënczi i wcyg sznëkrowac za nowima ùdbama, co mògą wzbògacëc òfertã kaszëbsczi galerie Farwa.
Jesmë sã czedës pòtkelë w najim stolëcznym gardze, Gduńskù, dze jes prowadza warkòwnie. Czegò mòże sã òd Ce, kòl Ce naùczëc?
Warkòwnie, co je prowadzã z dzecama a ùstnyma, są, cobë przekôzac i ùchòwac tradicjã, kùlturowi spòsôg, jãzëk, rzemiãsło, a nabëc prakticzné ùmiejãtnoscë we wëbrónëch òbrëmiach w sparłãczenim z elementama etnodizajnu. Są òne dopasowóné do wieku a brëkòwnotów i zainteresowaniów ùczãstników. Jich célã je zachãcenié do rësznégò ùdzélu a òdkriwaniô bòkadnoscë kaszëbsczi kùlturë. Òbczas warkòwniów mówiã pò kaszëbskù abò wplôtiwóm słówka – zanôleżno òd te, skądka są ùczãstnicë.
Dwa pëtania ò zdrzódła a ôrtë twórzbë, robòtë. Co, òkróm wësziwù a kaszëbsczégò jãzëka, je do wëzwëskaniô/zaadaptowaniô/przetwòrzeniô przez kaszëbską etnodizajnerkã? Malëjesz pòżdôwkòwé (przëstónkòwé) wiatë, wëpôliwôsz wzorë w drewnie, robisz ze sztofama – jakô materiô zdôwô sã bëc nôwdzãczniészô do ùtwórczégò dzejaniô?
Baro lubiã drewno, mòże temù, że òno mie towarzi òd ùrodzeniô, jegò pôcha, faktura, farwa, a téż trwałosc i ekòlogiczny charakter. Rzeczë z drewna mają swój, z nôtërë wzãti, ùrok i mòżebnosc wprowôdzaniô cepła i harmónie do òkòlô. Jem sã zakòchała téż we lnie – je to cëdowny, nôtëralny sztof, co w sparłãczenim z kaszëbsczim wësziwã dodôwô òbleczenióm òsoblëwégò, regionalnégò charakteru.
Jes pòdjimcką, co robi z kùlturą, ale jes téż białką a mëmą. Jidze to zebrac do grëpë, pògòdzëc? Mòże ne fąkcje sã w dzélu dofùlowiwają?
Pògòdzywanié różnëch żëcowëch rolów, taczich jak bëcé pòdjimcką, białką i matką – wëmôgô bëlny òrganizacje, łãgòscë i wspiarcô òd familie a wespółrobòtników. Móm starã twòrzëc harmònogramë, co dôwają mie mòżnosc efektiwno zarządzëwac czasã midzë robòtą, familią, òsobistim żëcym. Te tak różné role sã równak dofùlowiwają. Jakno matka czëjã pòdskôcenié do twòrzeniô produktów, co mdą barżi brëkòwné dlô môłëch dzecy a familiów. Zôs òrganizacyjné ùmiejãtnoscë z robòtë pòmôgają zarządzëwac rodzynnym żëcym. Wôżné je, cobë nalezc równowôgã midzë różnyma òbrëmiama żëcô i rozmiôc zwëskiwac z doswiôdczeniów.
Je kùńszt Twòjim spòsobã na mòżlëwi wòlny czas, żelë sã gò ùdô wëgòspòdarzëc? Są jiné pasje: mùzyka, lëteratura, kùlinarny kùńszt, wanodżi...?
Kùńszt a ùtwórczé wëpòwiôdanié sã – są téż dlô mie mòżnoscą na przijemné spãdzenié wòlnégò czasu, pòzwòliwają ùtrzëmac łãgòsc pòmëszlënkù i kreatiwnotã, przë czim słëchóm téż wiele mùzyczi. Jinyma pasjama są wanożenié i kòłowô jazda – to je mòje mòdło òdpòcznieniô, relaksu, co dôwô òrãdz do pòznôwaniô kùlturë, tradicje, lëdzy i môlów – co rozkòscérzô mój widnik a òtmikô môg na różnorodnosc swiata. Kòłowô jazda towarzi mie òd dzecnëch lat, pëszno wpłiwô na fizyczné a psychiczné zdrowié, zmniésziwô stres a pòzwòliwô sã ceszëc nôtërą a snôżotą swiata wkół, w całoscë Kaszëb. Te pasje nié leno dotegòwiwają mie przijemnotów – ale téż pòdskôcënków.
Co je Twòjim mòtorã dzejbë? Co Cã pòdskôcô, a co przeszkôdzô w dzejanim?
Mòjim, jakno artistczi i miéwcczi pòdjimiznë Farwa, głównym mòtorã dzejaniô je miłota do Kaszëb. A znankama: twòrzenié z pasją a chãc promòwaniô kùlturowi spôdkòwiznë kaszëbsczégò regionu. Pòdskôcô mie bògactwò tradicje, wzorów i historii kaszëbsczi kùlturë, co je móm starã wërôżac przez prôce a warkòwnie.
Przeszkôdzô mie colemało felënk czasu, òrganizacjowé żimkòscë, niesyga dëtków. Tej-sej drãdżé je dopasowanié òfertë do zmieniwającëch sã pòtrzebów a trendów, jednak jidã w jimë, cobë wënalezc – co pòzwòli na dobëtné prowadzenié kaszëbsczi galerie i chwalbã Kaszëb.
Ùmiejãtno kòrzistôsz z internetu przë promòwanim firmë. To je medium, dze czãsto nie są achtniwóné aùtorsczé prawa ùtwórców. Ni môsz strachù, co chto mdze zwielniwac Twòje rozrzeszënczi, ùdbë, mòdła...? Môsz Të co na òbarnã?
Jo, je rizykò zwielniwaniô rozrzeszënków, ùdbów a wzorów. Jem mëszla, jak sã przed tim zabezpieczëc i je zarejestrowac, jednak nie jem w sztãdze wszëtczégò òbôczëc a sprawdzëc, tej timczasã zabezpiecziwóm je mòjim merkã – logò. Nié wszëtkò pòkôzywóm òd razu i niechtërné mòje ùdbë żdają na wprowadzenié do sprzedôwaniô. W òstatnym czasu jem òstała òbskarżonô, że kògòs dokazë zwielniwóm, równak mòje dokazë pòwstałë dzél chiżni niż na òsoba sama je zaczãła twòrzëc. Tej pòmôgô mie mòja òdjimkòwô dokùmentacjô na diskù, co jã wiedno robiã.
Jakno projektantka, ùtwórcka ùżëtkòwégò kùńsztu – nie jes na Kaszëbach sómnô. Jak to je z Wama artistkama? Wespółrobita Wa? Sztridëjeta sã? A mòże prosto: nie wlôżôta sobie w drogã?
Jo, kąsk naji je. Tak to je, co z jednyma jem w łączbie i je mie z nima pòde drogą, a z jinyma lepi prosto sobie w drogã nie wlażac…
Co z Twòjich głãbòczich szafów a szëflôdów bës zabédowała taczémù starszémù jak młodszémù a grëbszémù jak zmiarcészémù jak jô...?
Chłopòma bédëjã mòje lniané kòszle. Len to je baro letczi a przewiewny sztof – je przë tim mòcny a nie je prosto gò przetrzec czë rozerwac. Kòszle są w różnëch farwach, mają rãczny kaszëbsczi wësziw, tradicyjny, różno-mòdri a szari. Jem gwës, co mdzesz rôd.
Co je jesz przed Tobą? Marzenia, brzątwienia, mekcënczi, snica? Czegò Cë żëczëc?
Przede mną, móm nôdzejã – wiele spaniałëch mòżnosców a wëzwaniów. Zamierzënczi: bezùstôwny rozwij, szerzwienié wespółrobòtë z môlowima artistama a rzemiãsnikama, co niese téż nowé ùdbë. Wspiéranié pòùczënë i kùlturalny swiądë, co pòmòże w promòwanim a ùchòwanim kùlturowi spôdkòwiznë regionu.
Czegò mie żëczëc… niegasnący pasje do twòrzeniô, bezùstôwny kreatiwnotë a pòdskacënków, co mdą stirzëc do òdkrëwaniô nowëch artisticznëch stegnów i rozwicô trimów. Bëlno bë bëło, cobë jem miała wspiarcé i achtnienié mòjégò kùńsztu a zadowòlnienié z twórzbë i tegò, jak mòje prôce ùszczestlëwiwają lëdzy. Mòże mie winszowac zjisceniô i szczescô w mòjim ùtwórstwie i cobë jem szła wcyg dali z ną spaniałą wanogą pò swiece kùńsztu i pò Kaszëbach.
Rozmòwã prowadzył a jã zapisôł Tomôsz Fópka
Z pisôrką Darią Kaszëbòwską gôdómë ò ji ksążkach, òsoblëwie ò cyklu Saga kaszubska, ò òdkriwanim przed lëdzama swiata kaszëbsczi kùlturë i historii, a téż kąsk ò skandalach.
W slédnëch dniach jô czuł w Kartuzach dwie białczi, co gôdają midzë sobą ò twòji kaszëbsczi sadze i pòmëslôł jem, że to nôwëższi czas przëbaczëc cebie czëtińcóm „Pòmeranii”. Tim barżi, że naji miesãcznik je patronã twòjich ksążków.
Jem baro wdzãcznô za ten patronat i logo „Pomeranii” na kòżdim dzélu mòji sadżi, ale drãgò mie ùwierzëc, że jes czuł białczi gôdającé ò mòji ksążce…
Chcesz rzeknąc, że jesz ni miała jes przëtrôfków, że lëdze ce rozpòznają jakno pisôrkã?
Nie jem jesz do te przënãconô, ale to sã zdôrzô. Mëszlã, że to je brzôd mòji aktiwnotë na Facebookù, dze lëdze mògą mie nié leno czëtac, ale i òbzerac. Tej mòja gãba je jima kąsk znónô. A mùszã bëc aktiwnô w spòlëznowëch mediach, téż na Instagramie i Tik-tokù, bò taką móm ùmòwã z wëdôwcą. Òstatno pòd krómã pòzna mie jakôs białka, chtërna pita sã ò mòjã ksążkã dlô dzecy Franc i tajemnica jantaru, bëła czekawô, czedë mdze drëdżi ji dzél. Jô bëła zdzëwionô, że òna mie rozpòzna. A czësto niedôwno na parkingù pòdeszła do mie jinô białka i zapita, czë jô jem Dariô Kaszëbòwskô. Jem dosta strach, że cos jem zrobia złégò, mòże lëchò zaparkòwa, a òna rzekła, że czëtô mòje ksążczi. Taczich sytuacji ni móm równak za wiele.
Gwës môsz równak wiele reakcji lëdzy, co czëtają twòje ksążczi.
Nôwicy reakcji móm pò kòżdim z tomów cyklu Saga kaszubska. Je tam wiele ò naji historii, ò swiądze, ò nôrodnoscë kaszëbsczi, i lëdze do mie piszą z rozmajitëch strón, téż zeza grańcë, że rëchli ni mielë ò tim pòjãcô. Jô nie jem tim zdzëwionô, bò téż jem długò nick nie wiedza. Dopiérze jak jem zaczã szëkac infòrmacjów ò naji juwernoce, jô sã czegòs ò tim dozna. W ksążkach chcã sã tą wiédzą pòdzelëc z czëtińcama, ale jô sã nie spòdzéwa, że to je lëdzóm jaż tak brëkòwné, że to jich tak zaczekawi. Nie czëjã, że to je jakô misjô, ale prosto widzã, że wiele czëtińców za tim żdało. Òstatno jedna białka z Norwesczi do mie napisa, że je Kaszëbką, ale przed przeczëtanim mòjich ksążków ò tim nie mësla. Czëła sã Pòlôszką mieszkającą za grańcą, a terô czëje sã bùszną Kaszëbką i chce wrócëc do swòji tatczëznë.
Do jak wiele lëdzy trôfiają twòje ksążczi? Jaczi je jich nakłôd.
Wiém, że pierszi tom sadżi miôł nakłôd 5 tësący i całi sã rozeszedł, a terô je przedôwóny drëdżi wëdôwk. Ò jinëch jesz ni móm wiadłów.
Chcemë sã copnąc ò czile lat, do twòji pierszi wëdowiédzë do „Pòmeranie” (nr 2/2021). Dobëła jes wnenczas Grand Prix w Òglowòpòlsczim Lëteracczim Kònkùrsu m. Mieczësława Strijewsczégò za pòlskò-kaszëbsczé òpòwiôdanié Tamten wieczór przed stu laty.
Pamiãtóm to bëlno, bò pierszi rôz jem dosta tak wësoką nôdgrodã, ale chcã rzeknąc, że pierszi kònkùrsowi tekst jô wësła na kònkùrs miona Jana Drzéżdżona, jaczi wnenczas béł dwajãzëkòwi. To béł 2006 rok. Jô mia 18 lat, a òpòwiôdanié bëło pò pòlskù. Jô dosta specjalną nôdgrodã, a Iwóna Joc zrobia ze mną tedë kôrbiónkã do gazétë „Dziennik Bałtycki”.
A Tamten wieczór przed stu laty, jaczi jes wspòmnął, je òd kaszëbsczi stronë baro słabi. Te dialodżi są napisóné lëchą kaszëbizną.
Mie sã zdôwô, że jaż tak lëchò nie bëło, ale bëlno pamiãtóm, że jes òb czas ti gôdczi mie òbieca, że sã naùczisz lepi jãzëka i zaczniesz pisac lëteraturã pò kaszëbskù. Czëjesz, że jes zjiscëła ten òbiecënk?
Ten kònkùrs to bëła mòja pierszô próba. To bëło zarô pò napisanim biografii ks. Szëmichòwsczégò [Wierny Bogu i Kaszubom. Księga życia księdza Bronisława Szymichowskiego, 2021]. Czej jô pisa tã ksążkã, zbùdza sã we mie kaszëbskô swiąda i jô wiedza, że mùszã sã naùczëc kaszëbsczégò. Jem zaczã czëtac wszëtkò, co wpadło mie w rãce, nawetka twòje Pòd òkã Jastrë, chòc na pòczątkù szło mie to drãgò. Në i jak pòjawiło sã ògłoszenié ò kònkùrsu m. Strijewsczégò, jô wësła òpòwiôdanié pisóné w dwùch jãzëkach.
Jak Ana Łajming…
Przërównanié do Anë Łajming mie sã baro widzy, ale z tim je takô smiésznô historiô, bò jô pierszi rôz czëła ji nôzwëskò prawie òd cebie, òb czas tegò wëwiadu do „Pòmeranie” w 2021 rokù. Zarô pòtemù jô wëpòżëczëła abò kùpiła wszëtczé ji ksążczi, jaczé ùdało mie sã nalezc, żebë sprawdzëc, jak òna pisa. Ji ùdba, żebë narracjô robic pò pòlskù, a dialodżi pò kaszëbskù, bëła mie baro bliskô.
Chcemë wrócëc do ùczbë pisaniô.
Krótkò pò tim kònkùrsu jô pisa mòjã pierszą krótką notkã w całoscë pò kaszëbskù do „Pòmeranie”. I to mie tak cãżkò szło… Jô sedza trzë dni nad dwùma akapitama. Pòmësla jem tej: „To je pierszi i slédny rôz”. Na szczescé jes mie przekònôł, że ni mògã sã pòddac. Pòmògło mie czëtanié słowarzów Eùgeniusza Gòłąbka. Jô so przëbôcziwa wiele słów, chtërne czëła jem za dzecnëch lat i òne bëłë dzes w mòji głowie, jô je mia w se.
Ale doma jes nie gôda pò kaszëbskù?
Nié, mój tatk gôdôł pò kaszëbskù ze swòjima drëchama i krewnyma, ale doma nié. Terô to sã zmieniło i z tatkã prawimë w rodny mòwie. Mòja ùpiartosc sprawiła, że równak jem da radã. To wcyg nie je bëlnô kaszëbizna, skòpicą je felów, zmiłków, ale móm starã pisac i… jakbë sã nalôzł jaczis wëdôwca, mòże cos bë sã nalazło w szëflôdze. Chòc nie jem gwës, czë chtos bë chcôł czëtac Kaszëbòwską pò kaszëbskù. Kò mómë ju dosc tëli bëlnëch ùsôdzców, a jô móm strach, że ni móm talentu do te, żebë pisac pò kaszëbskù do Kaszëbów.
Chcesz tej rzeknąc, że pòlsczi pisarze są słabszi òd kaszëbsczich i jich kònkùrencji sã nie bòjisz?
Nié. Jidze mie ò cos jinszégò. Jak piszã pòlsczé ksążczi ò Kaszëbach, to wiém, że sã naléze dzél lëdzy, chtërny nick donëchczas ò naju nie wiedzelë – ò naszi historii, kùlturze, tradicji… Dlô nich mòje ksążczi są czims nowim, czegòs jich ùczą. A co jô mògã wniesc dlô kaszëbskòjãzëkòwëch czëtińców? Òni ju wiedzą colemało wicy jak jô ò swòji tatczëznie. Nie wiém, czë móm cos, co mògã wama zabédowac. Jô czëjã, że to jesz nie je ten czas. Nie wiém, co jô bë mògła napisac, żebë Kaszëbi rzeklë, że bëło wôrt to wëdac i że nie je to wëwôżanié òtemkłëch dwiérzów.
Chcemë tej kąsk pògadac ò twòjich pòlsczich ksążkach. Pierszą bëło Serce na Kaszubach. Je òna mòcno zrzeszonô z chrzescyjańsczim pòzdrzatkã na swiat i kaszëbską kùlturą, tradicją. Lëterackò je òna dosc rozmajitô. Òd bëlnëch dzélów pò wiele słabszé. Jak jã taksëjesz pò czile latach.
Jô pisa tã ksążkã z mëslą, że òna ni mô bëc baro ambitnô. Szło mie przede wszëtczim ò to, żebë duńc do lëdzy. Ta ksążka i wiôldżé dzéle jinëch pùblikacji bëłë dłudżi czas na diskù w mòjim kómpùtrze, ale felowało mie òdwôdżi, żebë je pòkazac szerzi. Jô wiedza, że na gwës bãdã mùsza strzëmac kritikã, a tegò jô sã bòja. Jem baro wrazlëwô.
Jistno bëło z drëgą mòją ksążką Smak tabaki. Jô móm swòje dwa lubòtné romanse: Anna Karenina i Pani Bovary. Tołstoj i Flaubert pòkazëją w nich na rolã białczi. Chłop mòże miec romans i rôz-dwa spòlëzna gò rozgrzeszi, a białka wcyg je przëpisónô do domòwëch òbrzészków, do dzecy. To sã terô zmieniwô, ale jak zdrzã na mòje drëszczi, na to, jak jich czasã traktëją chłopi, to òne wcyg mają drãdżé żëcé. Jô ni mògã narzekac, bò móm bëlnégò chłopa i jem baro szczestlëwô, ale lubiã òbzerac swiat wkół mie. I chcã w ksążkach pòkazac, że chòc czasë sã zmieniają, to wcyg rolô białczi je w tim samim môlu: nôprzód mają mëslëc ò dzecach i chłopie, a na kùńcu ò samëch se. To jeden z pòdskôcënków do napisaniô pòwiescë Smak tabaki.
A pò drëdżé, jô chca pòkazac, że kaszëbizna nie je blós dlô stôrëch lëdzy, co wspòminają dôwné czasë, ale dlô wszëtczich, że naja kùltura i jãzëk mògą bëc sexi, że kaszëbizna mô mòc przëcyganiô, a niejednym lëdzóm mòże nawetka dac nowé żëcé, òdmienic je. A òd wiele młodëch lëdzy jô czëła, że òni prawie òdbiérają kaszëbiznã jakno cos dlô starszich. I to téż ni mia bëc ambitnô lëteratura. Jô chca tim romansã duńc do zwëkłëch lëdzy, òsoblëwie do białków.
Ta ksążka dała wiele trzôskù, bò dzél czëtińców béł dbë, że je òna òpiartô na prôwdzëwëch wëdarzeniach.
Jô wërazno napisa w pòwiescë Smak tabaki, że wszëtczé òpisóné w ni wëdarzenia są fikcyjné. I tak pò prôwdze jô mia wiarã w to, że lëdze są w sztãdze rozeznac, że to wszëtkò je wëmësloné. Ale pò wëdanim ti ksążczi jô mia wiele mailów i telefònów: „Óóó, më wiémë, ò kògùm i ò czim të jes napisa”. Jô to baro przeżëła i cãżkò òdchòrowa. Dopiérze pò tëch reakcjach jô zrozmia, że ten naji kaszëbsczi swiat, swiat kaszëbsczich dzejarzów, je baro hermeticzny, baro môłi. I ju jem wiedza, że pisanié ò Kaszëbach nie pùdze letkò, bò wiedno lëdze bãdą so dopasowëwac herojów do tëch lëdzy – bùrméstrów, pisarzów, regionalistów, chtërnëch znają.
Pò reakcjach na Smak tabaki jô mia chãc dac so czësto pòkù z pisanim ksążków. Jô mësla, że tegò nie przeżëjã.
Òstôwiómë ju tã pòwiesc i przechôdómë do cyklu Saga kaszubska. Co chcesz w nim przekazac czëtińcóm?
Na zôczątkù to miôł bëc historiczny kriminał, jaczi dzeje sã w latach 1918–1920. Jak jô to wësła do wëdôwiznë Flow, to mie òdpiselë, że materiôł sã jima widzy, ale je gò tëli, że bë mógł z tegò zrobic całą sagã. I jesmë sã dogôdelë, że jô tã sagã napiszã i bãdze òna mia sétmë tomów, a że mómë téż sétmë farwów w kaszëbsczim wësziwkù (bënômni nôbarżi znóny, żukòwsczi szkòłë), to më so ùdbelë, że òbkłôdka kòżdégò tomù bãdze w jedny z tëch krôsów.
W sadze jidze mie przede wszëtczim ò to, żebë bùdzëc w lëdzach kaszëbską swiądã, chcã sã dzelëc tim przebùdzenim, jaczégò sama jem doswiôdczëła. A przede wszëtczim jô chca pòkazac historiã kaszëbsczégò nôrodu i rozwij naji swiądë. Dlôte pòjôwiają sã tu czãsto młodokaszëbi, je Aleksander Majkòwsczi mëslący ò Remùsu... Òni nie są przédnyma herojama, ale móm jich do sadżi wprowadzoné.
Przed najim pòtkanim jô pòjachôł do czile rozmajitëch biblioteków i pitôł ò reakcje czëtińców na twòjã sagã. Wôrt rzeknąc, że twòje ksążczi w nëch placach są, nawetka tam, dze jinëch pùblikacjów kaszëbsczich i ò Kaszëbach felëje. Òglowò – wedle bibliotekarków – twòja Saga kaszubska sã lëdzóm widzy, chòc barżi „wërobiony” czëtińcowie narzékają, że wiele wątków je za słabò rozwiniãtëch, jakbë aùtórka pisała za chùtkò. Pò prôwdze wëdôwôsz ksążkã za ksążką. Nié za czãsto?
Jô téż czëjã, że to jidze za chùtkò. A z czegò to sã bierze… Jô wësła równoczasno Serce na Kaszubach i Po nitce do szczęścia do jedny wëdôwiznë, Smak tabaki i Franc i tajemnica jantaru do drëdżi, a materiałë, z jaczich pózni pòwsta Saga kaszubska, do trzecy. Jô nijak nie mësla, że wszëtcë òni sã zgòdzą wëdac mòje ksążczi. Kò jô wiele czëta w Internece, że wikszosc tekstów wëdôwiznë mają òdrzuconé, że aùtorzë mùszą sã latama starac, żebë cos wëdac smarą… A tu wszëtkò sã ùdało. I jô ze wszëtczima pòdpisa ùmòwë. Jô bëła tak szczestlëwô, że chtos to chce, że jem nie mësla, co bãdze pózni. To nie bëło mądré. Z jinszima ksążkama nie bëło jiwru, bò òne bëłë wnet zrobioné, ale z Sagą bëło jinaczi. Z tegò kriminału, jaczi ju zrëchtowa, miało pòwstac sétmë tomów. A jesz wëdôwizna chca, żebë òne wëchòdzëłë jak nôrëchli, co trzë miesące, żebë czëtińc nie zabéł, co bëło w pòprzédnym tomie. Jô pòmësla: „zacësnã zãbë i dóm radã”, ale pózni wiele razy jem żałowa. Jô chca niejeden rôz jesz cos przezdrzec, dopisac, przeczëtac wicy materiałów, ale ju bëłë telefònë, że drëkarniô czekô. Tej piszã i płaczã, bò za zerwanié ùmòwë są sztrôfë. Ùdba wëdôwiznë gwës bëła dobrô, bò Saga kaszubska bëlnô sã przedôwô i je czëtónô, ale drëdżi rôz jô bë sã na taczé warënczi nie zgòdzëła. Jem doch dozdrzeniałô i jô mògła przińc na to, że ksążka co trzë miesące to bãdze cos niemòżlëwégò, ale cëż… debiutancë czãsto robią rozmajité fele. Terô sã nie pchóm w nowé dogôdënczi. Móm ju kąsk doswiôdczeniô.
Môsz swiądã, że jes sã stała „ambasadorką” kaszëbsczi kùlturë? Dosc tëli lëdzy prawie z twòjich ksążków doznôwô sã ò jistnienim naji historii, lëteraturë, a do te bùdzy sã w nich kaszëbskô swiąda.
Tak ò tim nie mëszlã. To za wiôldżé słowò. Czëjã, że robòta dlô Kaszëb to mòja misjô, bò bez tegò bë mést nie bëło mòjich ksążków, ale jô piszã leno to, co móm w sercu, co dlô mie je wôżné. Baro chcã bùdzëc kaszëbską swiądã, ale nie czëjã sã niżódną ambasadorką. Dôj pòkù.
Na kùńc rzekni jesz nama ò twòjich ksążkach dlô dzecy.
Jak jô pòczëła w se kaszëbską swiądã, jô zaczã do swòjich dzecy gadac pò kaszëbskù. Tak jak rozmiejã, bò jô téż wcyg sã ùczã, ale wòlã, żebë mòje dzecë znałë kaszëbsczi z felama, niżlë nijak gò nie znałë. I jô òdkrëła, że òne nick nie rozmieją. Jô bëła z tim jãzëkã òsłëchónô i mie sã zdôwało, że z nima téż tak je. Ale nié… I jistno bëło z nają mitologią i historią. Mie za dzecka òpòwiôdelë wiele ò mùmôczach, ò krôsniãtach, ò drëdżi swiatowi wòjnie, ò marszu smiercë, a mòje dzôtczi tegò nie znałë. Jô chca to jima przekazac. Dlôte w mòjich ksążkach je sztërzech herojów: dwùch knôpów i dwa dzéwczãta – jak w mòji familie. Mëszlã równak, że są òne czekawé dlô wszëtczich dzecy. Móm starã, żebë tam wiele sã dzejało, ale wcyg są òdniesenia do kaszëbsczi kùlturë. Na taczi ôrt chcã wcëgac dzôtczi w naji swiat.
Rozmòwã prowadzył Dark Majkòwsczi
Pisôrka i pòetka z Kartuz, laùreatka Òrmùzdowi Skrë za 2023 rok, Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô w rozmajitëch môlach promùje swòjã pierszëznową ksążkã Scygnąc miesądz. Je to zbiér òpòwiôdaniów, w wikszoscë namienionëch dlô dzecy i dlô tëch – jak czëtómë w dedikacji – co mają w sobie cos z dzecka. Òsoblëwé swiãto aùtórczi i ji mëmczi Alicje Serkòwsczi, chtërna zrëchtowała ilustracje do ny pùblikacji, òdbëło sã w Serakòwsczim Łësniewie 10 łżëkwiata.
Promòcjô bëła nadzwëkòwô, bò prawie w spòdleczny szkòle w ti wsë Karolëna je szkólną kaszëbsczégò jãzëka.
– Czedë direktórka [Aleksandra Klasa] zabédowała mie promòcjã, zrobiło mie sã mileczno. Jem sã nie spòdzéwała, że tak mòcno w ji òrganizacjã włączi sã całô spòlëzna szkòłë – nié leno szkólny i ùczniowie. Pòmòglë téż mieszkańcë Łësniewa, m.jin. Kòło Wiesczich Gòspòdëniów „Czym chata bogata”. Nie bëło jima żôl swòjégò czasu, żebë przińc abò przëjachac. Baro mie zadzëwòwało zainteresowanié mòją ksążką. Òb czas promòcji nie sygło ji dlô wszëtczich, a dzysdnia wiele lëdzy gôdô mie, co sã jima widzy w Scygnąc miesądz, jaczé òbùdzëła w nich emòcje – pòdczorchiwô aùtórka zbiérkù.
Pò prôwdze bëło widzec, że promòcjô je dlô mieszkańców Łësniewa (i nié leno dlô nich) wôżnym wëdarzenim. Bùchã ze swòji prôcowniczczi pòdczorchiwała czile razy direktórka tegò môla, chtërna prowadzëła całą rozegracjã. Baro mòckò w òrganizacjã promòcji włączëlë sã łësniewsczi ùczniowie, chtërny mielë starã ò to, żebë kòżdi ùczãstnik czuł sã tegò dnia bëlno w jich szkòle. Pòd òkã swòji szkólny òd kaszëbsczégò przëszëkòwelë przedstôwk na spòdlim dwùch òpòwiôdaniów z ksążczi Scygnąc miesądz („Gwësno mie kòchają” i „Frazeòwirus”).
– Baro chãtno sã zgłosziwelë do przedstôwieniô. Bëło jich wiãcy jak ról, ale jô miała starã, żebë kòżdi miôł zadanié: òstôł aktorã abò lektorã, abò zrëchtowôł i przëniósł jaczis rekwizyt. Kòżdi mógł sã wëkazac w tim, co mù pasowało. Razã ùdzél w przedstôwienim wzãło 24 ùczniów, przede wszëtczim z piąti, szósti i sódmi klasë, ale béł téż przedstôwca zerówczi. Na próbach bëło wiele robòtë, ale nicht nie narzékôł – òpòwiôdô Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô.
Wëstãp dzecy i młodzëznë z łësniewsczi szkòłë ùwidzôł sã pùblice, co zachãcëło młodëch aktorów do pòsobnëch prób.
– Bëlë baro rôd z dobrëch recenzji i prosëlë ò mòżlëwòtã pòsobnëch wëstãpów. Òkôzało sã, że zaprezentëją to widzawiszcze téż òb czas promòcji mòji ksążczi w Kaszëbsczim Mùzeùm w Kartuzach. Wastnô direktór zòrganizowała jima transpòrt i dzãka temù mòglë wëstãpic jesz rôz – dodôwô szkòlnô i pisôrka.
Òkróm promòcje w Serakòwsczim Łësniewie ksążka Karolënë Serkòwsczi-Secechòwsczi bëła ju prezentowónô òb czas Dnia Jednotë Kaszëbów w Kôlbùdach (17 strëmiannika), we wspòmniónym Kaszëbsczim Mùzeùm w Kartuzach (9 maja) i (dzéń pózni) w Gminowim Òstrzódkù Kùlturë w Lëzënie.
– Dzãka tim promòcjóm mògã miec kòntakt z czëtińcama. Pòjawiło sã czile prosbów, żebë ksążka ùkôzała sã téż pò pòlskù. Ceszã sã, że lëdze chcą jã czëtac i òbzerac. Baro pòzytiwno òdebrała Scygnąc miesądz mòja familiô, jakô téż chòdzy na promòcje. To wôżné, bò w dzélu mòja ksążka je òpiartô na jich żëcym, òsoblëwie mòjégò bratónka, chtëren je przédnym heroją pierszégò partu. Dzysdnia je ju dozdrzeniałi i czëtô. Rzekł, że nié wszëtkò rozmieje, ale bãdze sygôł do słowarzów abò pitôł aùtórkã – gôdô Serkòwskô-Secechòwskô.
Òb czas promòcji w Łësniewie przemôwiała téż Ana Dunst, przedstôwczka wëdôwcë ksążczi – Wëdôwiznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Rzekła ò tim, jak wëzdrzała robòta wkół przëszëkòwaniô pùblikacji do drëkù. Pòdczorchnãła m.jin., że prof. Daniél Kalinowsczi sóm zgłosył chãc napisaniô recenzji do ksążczi. I pisze w ni chòcle tak: literatka postawiła na świeżo brzmiące w języku kaszubskim wyrażenie wrażliwości, stylu myślenia i doświadczenia życiowego dziecka. Zrobiła to trafnie, bezpretensjonalnie, oddając głos swoim młodym bohaterom w dynamicznych dialogach i nienużących monologach. Niech to bãdze zôchãta dlô najich czëtińców, bò wôrt sygnąc pò òpòwiôdania Karolënë Serkòwsczi-Secechòwsczi. Chcemë pòwtórzëc, że malënczi do ti pùblikacji zrëchtowała mëmka aùtórczi, Alicjô Serkòwskô, chtërna wespół z córką bierze ùdzél we wszëtczich promòcjach zbiérkù Scygnąc miesądz abò je wespółprowadzy.
– To Karolëna pòprosëła, żebë jô zrobiła ilustracje do ji ksążczi. Jô bëła z tegò rôd, bò baro jem chcała òstac ilustratorką. Dorazu jô sã zgòdzëła. Òb czas robòtë jesmë czãsto szukałë razã jak nôlepszich ùdbów, wiele ji pòdpòwiedzë jô wëzwëskała. Mòje malënczi mają bëc interpretacją zamkłoscë, pòmagac czëtińcóm zrozmiec, co sã dzeje w òpòwiôdanim, ale téż pòkazëwac emòcje, wseczëca, relacje midzë pòstacjama. Są to akwarele, ale jô mëslała jesz ò malowanim pastelama abò akrilowima farbama. Jô pòkôzała mòje próbczi Anie Dunst i jesmë zdecydowałë, że prawie akwarele bãdą tu nôlepszé – gôdô Alicjô Serkòwskô. – Ceszã sã, że pierszé reakcje na mòje ilustracje są pòzytiwné. Czëjã òd czëtińców, że pòmôgają jima w zrozmienim tekstu, są do niegò dopasowóné i mają ùbògaconé dokôz Karolënë – dodôwô ilustratorka.
Zainteresowónëch ksążką Scygnąc miesądz rôczimë do ksãgarniów, a òsoblëwie na starnã wëdôwcë www.kaszubskaksiazka.pl.
Dark Majkòwsczi
Swiãto kaszëbsczi kùchni
„Ni ma barżi prôwdzëwi miłotë jak miłota do jestkù” – te słowa Georga Bernarda Shawa, irlandzczégò prozajika i filozofa, zacytowôł òb czas swòjégò òdczëtënkù Rafôł Nowakòwsczi, znajôrz regionalny kùchni. Są òne bëlnym pòdrechòwanim rozegracji, chtërna bëła 26 łżëkwiata w zalë Dobrowólny Ògniowi Strażë w Gòscëcënie.
To tuwò gòscëcczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (pòd przédnictwã ks. Stanisława Bacha) rôcził trzë karna, zesadzoné z nôleżniczków partów Wierzchùcëno, Wejrowò i Lëniô, do miónków ò titel Arcëméstra KPZ w 10. edicji Regionalny Kùlinarny Biôtczi. Pierszô takô rozegracjô òdbëła sã w rokù 2014 w restaùracji Krzëwi Róg w Garczu, a ji cél béł jinszi niżle dzysdnia.
– Òsoblëwé pòdzãkòwanié za no wëdarzenié nôleżi sã Zyce Górny, bò òna napisa ksążkã Smaki Kaszub, chtërnã KPZ wëdało. Më maklelë, jak przërëchtowac fejn promòcjã naji nowi wëdôwiznë, ale żebë to bëło cos baro originalnégò a téż sparłãczonégò z kùchnią. Më przëszlë na taczi pòmëslënk, żebë òdzdrzadlëc pòpùlarné telewizyjné programë ò kùchni (na przëmiar MasterChef) , gdze je takô fest riwalizacjô. Rozegracjô wszëtczim sã baro widzała, tak tej karno z Pilëców (co dobëło pierszi titel Arcëméstra) òd razu rôczëło za rok do sebie – gôdô sekretéra KPZ, Łukôsz Richert.
I tak to wëzdrzi do dzysdnia, że dobiwca edicji kònkùrsu z dónégò rokù rôczi wszëtczich do swòjégò môla na pòstãpny rok, tak tej më bëlë pòsobicą w Garczu, Pilëcach, Hélu, Jastarni, Krokòwi, Tëchómiu, Zblewie, Kartuzach, Lëzënie, në i terô w Gòscëcënie.
Wszëtczé ne edicje miałë te same regle – wëapartnienié dobiwô karno, jaczé òb czas 90 minut przërëchtëje, a pòtemù pòdô na snôżo zastawioné stołë trzë môltëchë, chtërne nôbarżi mdą szmakac kònkùrsowémù juri. Wëbiér jôdów to nié przëtrôfk, ò czim òpòwiôdała òbczas X edicji kùlinarny rozegracji Janina Bòrchmann.
– Przódë w Gòscëcënie żëlë Kaszëbi, westrzód jaczich nôwicy bëło rólników i robòtników. Stądka ùdba, żebë do kùlinarny biôtczi wëzwëskac to, co dôwni tuwò ùprôwielë na pòlach, a òsoblëwie bùlwë. Tedë w chëczach i karczmach pòdôwelë bùlwòwą zupã (parzónkã), sledzowi zós, tej sledzową sztëpkã z pùlkama (te rëbë bëło letkò kùpic w krómach), a na deser ruchanczi. To są prawie trzë dania rëchtowóné dzysô bez karna KPZ.
Juri (przédnik Rafôł Nowakòwsczi i nôleżnicë gòscëcyńsczégò partu: Katarzëna Zeleniewskô, Alicjô Klinkòsz, Grażina Wendt i Jack Machòl) miało baro wiôldżi kłopòt w wëbòrze dobiwcë, a pòzdrzatczi na przërëchtowóné môltëchë bëłë rozmajité, tej to znaczi, że kòżdé jestkù bëło nié blós zdarné, le téż znankòwało sã gwësnym òriginalnym przepisã.
Kùńc kùńców kònkùrsowô kòmisjô wëbrała dobiwcã latosëch miónków – part z Wejrowa. Drëdżi plac dostało karno z Lëni, a na trzecym stãpniu pòdium stanãłë nôleżniczczi wierzchùcyńsczégò partu. Równak wedle juri wszëtczi bëtniczczi kònkùrsu mògłë czëc sã dobiwczkama, bò kòżdô grëpa wëkôzała sã kùlinarnym kùńsztã, co pòdczorchnął znajôrz pòmòrsczi kùchni, Rafôł Nowakòwsczi:
– Part w Wierzchùcënie chcemë òsoblëwie pòchwalëc za baro kònsekwentné nawiązanié do przepisu, na spòdlim jaczégò nôleżało kònkùrsowé pòtrawë wëkonac. Part Lëniô baro wëapartniwôł sã fejn wëwôżoną propòrcją skłôdników zupë. Arcëméster z Wejrowa òkróm òglowò wësoczi jakòscë wszëtczich daniów òczarził naju tim, że dodôwkòwò, òkróm kònkùrsowégò jestkù, pòdôł maslónkã do bùlew ë zbòżową kawã.
– Më dobëłë pierszi plac i jesmë rôd. Wszëtczé sztërë jesmë tak pò prôwdze kùlinarno ùzdolnioné, a jô w dodôwkù móm wnetka dwadzesce lat doswiôdczeniégò w przërëchtowanim wiesołów. Pòmògło nama téż, że nôprzód më sã pòdzelëłë òbrzészkama i kòżdô z naju wiedza, co dokładno mô robic – gôda przédniczka wejrowsczégò partu Lucyna Pranschke, jakô ju za rok bãdze òrganizowac jednôstą edicjã Regionalny Kùlinarny Biôtczi.
A że to nie je einfach, pòcwierdzają latosy òrganizatorzë:
– Przëszëkòwanié rozegracji tak pò prôwdze miało swój zôczątk wnetka dorazu pò tim, jak më dobëłë pierszi plac łoni w Lëzënie. Ju tidzéń pózni më wësłalë pismò z prosbą ò wesprzenié do wójta gminë Wejrowò Przemësława Czedrowsczégò. Pòtemù më mëslëlë nad atrakcjama dlô najich gòscy – kôrbiła Janina Bòrchmann.
I pò prôwdze nôleżnicë gòscëcynsczégò partu przëszëkòwelë baro bòkadny program. Na gòscy wëdarzeniégò òkróm apartnëch môltëchów żdôł mùzyczny òprôwk, jaczi przërëchtowało kaszëbsczé karno Zbierańce, chtërno z przëwtórã akòrdionów, diôbelsczich skrzëpiców i klarnétë zaspiéwało znóné kaszëbsczé frantówczi: „Zemia rodnô”, „Welewetka” i „Kaszëbsczé jezora”. Czekawima pónktama rozegracje bëłë prelekcje ò wicy jak 30 latach dzejaniô môlowégò partu ë wëkłôd Rafała Nowakòwsczégò pòd titlã „Wpłiw zwëkòwi kaszëbsczi kùchnie na rozwij turisticzi regionu”. Gòsce mielë téż leżnosc òbzerac bëlny wëstôwk ò historii Gòscëcëna w latach 1400–1928, a téż zakùpic rãkòdzeło aùtorstwa Magdalénë Lelwic.
Cãżkò je w to ùwierzëc, że ze zwëkłi promòcje ksążczi Regionalnô Kùlinarnô Biôtka rozrosła sã do wëdarzeniô ò 10-latny tradicji, jaczé nié blós propagùje kaszëbską kùchniã, le téż pòdczorchiwô, że je òna wôżnym dzélã lokalny juwernotë. Zéńdzenié mô jesz czile pòzytiwnëch wôrtnotów – je pòtkanim z jinszima kaszëbsczima spòłecznikama, mòżlëwotą wëmianë pòzdrzatków, czãsto pòchwôlenim sã swòjima wiôldżima i mniészima zwënégama, a téż naladowanim bateriów przed dalszim dzejanim dlô swòji spòlëznë ë kaszëbiznë.
Chùr „Strzelenka” z Tëchómia w gminie Żukòwò wëdôł swòjã pierszą platkã – Na dënëgach Strzélenczi. Nalazłë sã na ni dokazë òglowò znóné, ale téż jeden specjalno dlô tegò chùru napisóny przez Kazmierza Jastrzãbsczégò (słowa) i Karola Kreftã (mùzyka). Ten drëdżi je mùzycznym czerownikã karna a téż aùtorã wikszoscë aranżacjów. Òprôcowania Kreftë są farwné harmòniczno, co nie znaczi, że prosté. Ni ma tam niepòtrzébnëch nótów. Są to mùzyczné ruchna ùszëté dlô tegò karna. Je widzec doswiôdczenié aranżera, jaczé nabéł, grającë jakno chwaszczińsczi òrganista. Jegò aranżacje są prosto smaczné. Platka je dedikòwónô nôleżnikòwi chùru „Strzelenka”, klarnecyscë a spiéwôkòwi Markòwi Sãkòwsczémù[1], chtëren nie dożdôł wëdaniô, przedwczasno ùmarł. Nen projekt òstôł ùdëtkòwniony z bùdżetów gminë Żukòwò (bez grant dlô Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Chwaszczënie) a kartësczégò pòwiatu. Wëdanié platczi wspiarłë téż môlowé firmë, Gminowi Òstrzódk Kùlturë a Spòrtu w Żukòwie i Mùzeùm Pismieniznë i Kaszëbskò-Pòmòrsczi Mùzyczi we Wejrowie.
Na dënëgach Strzélenczi òtmikô pòlonézer „Hej, tu ù nas na Kaszëbach” z tekstã Francëszka Sãdzëcczégò. Spiéwa je ùtrzimónô w pasownym tempie, diôbelsczé skrzëpice pòdczorchniwają charakter tuńca. „Strzélenka a më” to je wspòmniónô ju frantówka napisónô dlô karna. Ji tekst je na bënowi starnie òbkłôdczi, na jaczi òkróm ùżëtkòwëch wiadłów ò karnie je skòpicą bëlnëch òdjimków. Głosë w ti spiéwie wespółbrzëmią, czëc je jãdrzną kôrbiónkã białogłowskò-chłopską. Trepczikòwą „Gdze mòja chëcz” czëjemë w kąsk chùtczészim tempie, co równak nijak nie zacérô zrozëmiałoscë tekstu. Wëzwëskóné òstało òprôcowanié Zbigniewa Szablewsczégò. „Welewetka” je baro grzecznô. Dôwô to mòżnosc dokładniészégò pòznaniô tekstu, bez co mòże sã chòcle przëdac w szkòle na ùczbie kaszëbsczégò. Jakò piąti na platce je pòsobny dokôz Jana Trepczika „Na lów”. W refrenie pòmión „halo-halo” òdzéwô sã dobëtno midzë białkama a chłopama. „Tu je nasza zemia” Józefa Roszmana a Janinë Cyskòwsczi smiało mòżna dac jakno jedno z przikładowëch wëkònaniów. Skrómnô a wëraznô klarnéta, akòrdión z diôbelsczima skrzëpicama – do grëpë z dobrze wëkònónym dwagłosã – to je dokładno tëli, co bë sã chcało czëc. Instrumentalnô pòwtórka przed dodôwkòwim refrenã je mòżnoscą na wëtuńcowanié – tec je to jeden z nôchãtni słëchónëch kaszëbsczich sztëczków. Pòsobno je z lëdowima „Dzéwczëcyma wróżbama”. Karno baro dobrze so radzy we frantówkach, dze je trzeba pòstawic na duetowé spiéwanié. Tak je téż w „Dzéwczëcëch wróżbach”. Jak chiżni w piesni Trepczika, tak terô „hej-lej-lej” bëlno stôwiô procëm se a w grëpie ne chłopskò-białkòwsczé pierwiastczi muzyczné. To samò je w „Ahòj, Janeczkù” ze snôżim solã klarnétë i wëmëslnym chłopsczim głosã w sztrófce. Dumka Antoniégò Peplińsczégò „Dze mòja wies?” mògła bë bëc kąsk pòmali zaspiéwónô, co bë dało leżnosc na pòdsztrichniãcé ji wspòminkòwégò charakteru. W sztërogłosu (aranżacjô Tomasza Fópczi) – czëjemë karno w dokôzkù „W kaszëbsczich stronach” Peplińsczégò. I tu klarnéta piãkno dospiéwiwô. Do dialogùjącëch piesniów karna mùszi dodac „Żeglôrza” we wersji dur-moll. Je to jedno z fëjniészich wëkònaniów ti spiéwë, jaczé są nagróné na kaszëbsczich platkach w całoscë. Gôdka głosów z klarnétą miło gëldzy ùszë w òstatnëch na tim mùzycznym krążkù dokôzkach: „Na czôłnie” Aleksandra Tomaczkòwsczégò i Antoniégò Peplińsczégò a „Żebë wrócył ten czas” Peplińsczégò, dze pòjôwiô sã „tëchómsczi dwór” i „Tëchómk”, dze „jem bëdełkò pasł”.
Czilenôsce lat wespółdzejaniô w karnie przëniosło bëlny brzôd. Dobrze sã stało, co platka òstała nagrónô. Zapisónô òstała robòta jegò nôleżników i czerownika mùzycznégò. Wërównóné brzëmienié cziległosowé. Zajimné aranżacje, dobróné tonacje. Nowi môlowi dokôzk duetu Jastrzãbsczi/Krefta òstôł wëwidniony. Chùr „Strzelenka” zrobił sobie a gminowi spòlëznie czekawą mùzyczną wizytówkã. Smiało mòże sã pëtac ò nastãpną, bò to szmakô za wicy.
Bëlno sã dzeje z kaszëbizną w chònicczi òbéńdze. W stëcznikù òdbéł sã II Gminny Konkurs Kolęd i Pastorałek Kaszubskich w Nowi Cerkwie, a dzecné Karno Piesnie i Tuńca „Bławatki”, co dzejô przë Chònicczim Centrum Kùlturë – wëdało platkã z pòlsczima i kaszëbsczima kòlãdama. Nié leno kòlãdama, bò są tam téż czëtóné tekstë. Dzôtczi spiéwią z redotą. Tej-sej trôfiają sã jãzëkòwé czë melodiczné zmiłczi – równak môłim dzecóm mòże wëbôczëc wiele. Je nót dopòwiedzec, co je to wnetkã cëzy dlô nich jãzëk, a zmerkac bëlną robòtã czerowników karna: Katarzënë Malisczi (diôbelsczé skrzëpice) a Leszka Karasewicza (mrëczk). Na instrumentach grają jesz: Róman Mechlińsczi, Jarosłôw Drewk (akòrdión) a Sławòmir Pòlôk (kòntrabas). Platkã – zatitlowóną Kòlãdë – òtmikô wiérzta Jana Trepczika pt. „Na Gòdë”, jaką bëlno przedstôwiô Pòla Reszka. W gòdowi spiéwie „Nad Betlejem” zmienioné òstało metrum w sztrófkach na ¾, co dało czekawi, nowi òbrôz dlô tegò dokazu. „Witôj, witôj” òstało za to całé klasyczné, żëwé. Spiéwôcë pòwtórzëlë pierszą sztrófkã, co dobrze zrobiło ti pastorałce. Tej czëjemë tekst Alojzégò Nôgla pt. „Gwiôzdka”. Czëtô Klaùdiô Kùklińskô. Kòlãda „Swiat przed Tobą klãkł” òkôzała sã baro trudnô dlô małëch dzecy. Wiele lepi szło z pòlsczim „Dzisiaj w Betlejem”. Majka Kòcyńskô a Juliô Kùldank pëszno pòradzëłë sobie z „Czemù ptôchë dzys spiéwają?”. Wiktoriô Cerank przeczëtała wiérztã Jaromirë Labùddë „Gòdowé zwëczi naji chëczi”. „Na kòlãdze” w dosc chùtczim tempie szczestlëwie wëbrzmiała przë wspiarcym ùstnëch głosów. Slédnym tekstã gòdowim na platce je „Na sónkach” Alojzégò Nôgla (Nikòla Drewk, Rozaliô Czedrowicz), jaczi òstôł òbòniony pòlsczima spiéwkama: „Był pastuszek bosy” i „Przybieżeli do Betlejem”.
„Bławatki” z Chònic dołączëłë do kaszëbsczich karnów, co mają na swòji mùzyczny, fònograficzny pòlëcë platczi z kòlãdama. Na jich przikładze je widzec, co nôlepi je zaczënac nagriwanié kòlãdów òd lëdowëch gòdowëch spiéwów. Kòlãdë chònicczich „Bławatków” wzbògacywają i tak ju bòkadny zbiér platk z naszima kòlãdama. Zachãcywómë karno do pòsobnëch przigòdów w nagraniowim studio. Stegna łączbë spiewaniô z deklamacją wëdrzi na sztabilną a wëgódną. Mòże wôrt bë nią jic dali.
Tomôsz Fópka
[1] Dłëgszô rozmòwa ò pòwstanim ti platczi bëła w Radio Kaszëbë. Z nôleżnikama chùru przeprowadzył jã red. Artur Wiãck: https://radiokaszebe.pl/podcast/strzelenka-na-denegach-strzelenczi/
Latos ju dwadzesti rôz bëła mòżlëwòta zdôwaniô egzaminu dozdrzeniałotë z kaszëbsczégò jãzëka. Dało sã na to 22 młodëch lëdzy, a dwòje z nich zdôwało jesz gãbną maturã.
Përznã statisticzi
Chcemë zacząc òd przërównaniô do ùszłëch lat. W rokù 2005, czej pierszi rôz chãtny mòglë pisac maturã z kaszëbsczégò jãzëka, zgłosëło sã na ten egzamin 14 lëdzy. W pòsobnëch latach wëzdrzało to tak: 2006 r. – 11 maturańtów, 2007 r. – 27, 2008 r. – 8, 2009 r. – 9, 2010 r. – 26, 2011 r. – 21, 2012 r. – 41 (je to rekòrd, wnenczas 30 maturańtów zdôwało egzamin na spòdlowi rówiznie, a 11 na rozszerzwiony), 2013 r. – 33, 2014 r. – 17, 2015 r. – 23, 2016 r. – 23, 2017 r. – 20, 2018 r. – 24, 2019 r. – 23, 2020 r. – 33, 2021 r. – 16, 2022 r. – 31 i 2023 r. – 14 (pòdôwczi na spòdlim wiadłów na starnie www.kaszubi.pl). Do latoségò rokù jesmë mielë tej 414 lëdzy, co zdôwelë maturã z kaszëbsczégò jãzëka. Strzédno to dôwô kąsk mni jak 22 maturańtów òb rok, tej latosy rok, żelë jidze ò wielëna chãtnëch, niczim sã nie wëprzédniwô. Wôrt równak dac bôczenié, że łoni matura òstała zmienionô. Òd rokù 2023 òb czas pisemnégò egzaminu kòżdi mùszi napisac pò kaszëbskù dokôzk, co mô nômni 350 słów, na zadóną témã. Do te czasu maturańcë piselë pò pòlskù, a òkòma te bëłë jesz testowé pitania. Ta pòzmiana mògła miec cësk na zmniészenié lëczbë zdôwającëch łoni i latos.
Kartësczi maturańcë
Sztërzech latosëch maturańtów z kaszëbsczégò bëło ùczniama kartësczégò I Òglowòsztôłcącégò Liceùm m. Hieronima Derdowsczégò. Troje z nich brało ùdzél w ùczbach prowadzonëch przez Karolënã Serkòwską-Secechòwską.
– Żelë jidze ò przërëchtowanié do maturë, jesmë w drobnotach òmôwielë wszëtczé òbrzészkòwé lekturë. Òd tegò wiedno zaczinóm, bò chcã bëc gwës, że sygnie nama na to czasu. Przëszëkòwała jem téż dlô maturańtów dosc tëli dodôwkòwëch materiałów. Òkróm te jesmë so zrobilë próbną maturã – gôdô szkólnô z kartësczégò I ÒL.
Jedną z ji ùczenków bëła Inga Langa [pòl. Lange], chtërna zdôwała i pisemny, i gãbny egzamin.
– Jem dosc rôd z ti maturë. Jô wëbrała témã „Pòkòleniowô spôdkòwizna i ji òbrôz w lëteraturze. Zinterpretuj zagadnienié. W rozwôżaniach òdwòłôj sã do dokazów Syn òkrãtnika Mariana Selina i Dorada na drogã Tómka Fópczi”. Wedle mie to bëła czekawô téma – wspòminô Inga.
Zapitónô ò to, dlôcze zdecydowała sã na pisanié maturë z kaszëbsczégò, rzekła:
– Całô mòja familiô gôdô pò kaszëbskù. Mie to jesz jidze kąsk gòrzi, ale chcã bëc corôz lepszô. Matura je téż pòdrechòwanim mòji nôùczi kaszëbsczégò. Jô sã ùczëła òsem lat w spòdleczny szkòle i sztërë lata w liceùm. Chcała jem to jakòs zamknąc. Móm równak nôdzejã, że to jesz nie je kùńc mòji przigòdë z kaszëbizną, chòc na sztudiach gwës sã ji ùczëc nie bãdã, bò pùdã na czerënk zrzeszony z matematiką, jakô dôwô mie wiele redotë.
Chcemë jesz dodac, że Inga Langa pùblikòwała ju czile krótczich tekstów w „Pòmeranii” i bëła ùczãstniczką warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù òrganizowónëch przez najã redakcjã.
Latosą maturańtką je téż Wiktoriô Dalekô [pòl. Daleka]. Òna téż skùńczëła kartësczé liceùm, ale na ùczbë kaszëbsczégò nie chòdzëła. Nimò tegò dała sã na pisemny egzamin.
– Kaszëbsczi jãzëk wiedno w tim czasu nôùczi w liceùm ze mną béł, m.jin. òb czas rozmajitëch kònkùrsów, w jaczich jô brała ùdzél, i jô sã zdecydowała napisac tã maturã. Znajã kaszëbsczi z dodomù. Mój stark dërch gôdôł pò kaszëbskù. Òn bez lata zabôcził, jak sã pò pòlskù gôdô, i jak më jachelë do starków, to tam sã gôdało leno pò kaszëbskù. Wiele lëdzy mie dorôdzało, jak sã przërëchtowac do maturë i chcã jima pòdzãkòwac – gôdô Wiktoriô.
Òna – jistno jak Inga Langa – wëbrała so témã ò pòkòleniowi spôdkòwiznie i ji òbrazu w lëteraturze. Do wëbòru bëło jesz wëprôcowanié pt. „Òbrazë ùszłotë w lëteraturze. Rozważë zagadnienié, òdwòłiwającë sã do załączonégò tekstu i wëbrónégò dokazu z kaszëbsczi lëteraturë”. Piszący na tã témã mùszelë zinterpretowac m.jin. articzel Grégòra Schramczi Czas żniwów.
Na gãbną chãtnëch nié za wiele
Dwòje absolweńtów kartësczégò liceùm m. Hieronima Derdowsczégò dało sã téż na gãbną maturã. Jedną z nëch maturańtów bëła Inga Langa.
– Widzała mie sã ta matura. W kòmisji bëłë Wanda Lew-Czedrowskô i Elżbiéta Bùgajnô. Jô sã dosc mòckò stresowała, bò to béł mój pierszi gãbny egzamin, ale szło mie dobrze. Jô òpòwiôdała ò mòtiwie Smãtka i mòtiwie wanodżi. Òsoblëwie ta drëgô téma bëła dlô mie dobrô, bò jô przed maturą baro sã rëchtowała z Żëcégò i przigód Remùsa i kąsk z ksążczi Derdowsczégò Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł. Òbëdwie te lekturë bëlno pasowałë do mòtiwù wanodżi – gôdô Inga.
Na gãbnym egzaminie maturańcë mùszą òdpòwiadac na dwa pitania. Jedno z nich je na lësce, jaką znają ju rëchli, tej mògą sã do niegò przëszëkòwac. Drëdżé je jima nijak nieznóné przed egzaminã.
Żôl, że do ti maturë zgłosëło sã blós dwòje ùczniów, ale letkò je to zrozmiec, bò w tim gòrącym dlô absolweńtów strzédnëch szkòłów czasu drãgò je nalezc mòc na nôùkã jesz jednégò dodôwkòwégò przedmiotu. Tim barżi wôrt je pòdzãkòwac Indze i Michałowi Galińsczémù, chtërny sã na to delë.
Bùcha i… niewiele wicy
Kaszëbsczi maturańcë mògą czëc sã bùszny, że zdôwelë egzamin dozdrzeniałotë z jãzëka swòjich starków. Nôlepszi dostónie téż financową nôdgrodã miona Grégòra Szalewsczégò. Żôl równak, że wcyg w praktice matura z kaszëbsczégò òtmikô tak mało dwiérzów na wëższé szkòłë. Në bò dze òb czas rekrutacje zdrzą na maturã z kaszëbsczégò jãzëka? Mògłobë sã zdawac, że przede wszëtczim na Gduńsczim Ùniwersytece. Nie je to równak prôwdą. Drãgò to zrozmiec, ale ta ùczbòwniô w stolëcë Kaszëb nie je zainteresowónô promòcją maturë z najégò jãzëka. Nie tikô to sã na szczescé kaszëbsczi etnofilologii, ale na jinëch czerënkach nicht nie zdrzi na rezultatë ti maturë.
Ju barżi żëczny dlô kaszëbsczich maturańtów je Gduńsczi Mediczny Ùniwersytet, a krótkô szëkba na starnach pòlsczich ùczbòwniów pòkazywô, że rezultatë maturë z kaszëbsczégò jãzëka mògą pòmòc w dostanim sã np. na psychòlogiã na Warszawsczim Ùniwersytece, kògnitiwistikã abò sinologiã na Ùniwersytece Adama Mickewicza w Pòznaniu abò na niejedne czerënczi na Papiesczim Ùniwersytece Jana Pawła II w Krakòwie, Ùniwersytece Ignatianum w Krakòwie i na czile jinëch.
To wcyg mało, ale dërch z (pòmalë gasnącą) nôdzeją zdrzimë na Gduńsczi Ùniwersytet. Mòże za rok wikszosc czerënków na ti ùczbòwnie mdze miała naji jãzëk w ùwôżanim?
Trafic do młodëch
Wëstãpë kaszëbsczich „skarbów”, płomné przemòwë i leżnosc do integracji – w Lëzënie òstôł zrëchtowóny midzëkòngresowi Zjôzd Młodëch Kaszëbów.
Rozegracjô zaczãła sã pòd Spòdleczną Szkòłą miona Gerata Labùdë kòl kamienia ùpamiãtniwającégò tegò wiôldżégò kaszëbsczégò historika. Ùczãstnicë òdspiéwelë tam „Kaszëbsczi marsz” Heronima Derdowsczégò i himn Jana Trepczika „Zemia Rodnô”. Pózni – ju w bùdinkù szkòłë – Zjôzd òstôł òtemkłi, a pò przëwitanim bëtników przez òrganizatorów przemówił przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jón Wërowińsczi, chtëren pòdczorchiwôł, że przëjachôł pò to, żebë wësłëchac głosu młodëch i pòznac jich ùdbë na rozwijanié kaszëbiznë.
Do młodzëznë przerzeklë téż Adóm Hébel i Gracjón Fópka.
– Jô gôdôł m.jin. ò tim, że wszëtcë bëtnicë negò Zjazdu są apòsztołama kaszëbiznë. Są baro wôżny i pòtrzébny. Dzysdniowé zéńdzenié pòkazywô, że wôrt robic taczé wëdarzenia, chòc mùszã rzeknąc, że më w karnie Cassubia mielë wiele wątplëwòtów. Më sã bòjelë m.jin. ò frekwencjã, a przëjachało kòl piãcdzesąt młodëch ùczãstników. Widzã skrë w òczach tëch lëdzy i wierzã, że za dzesãc lat to prawie òni bãdą mielë bëlny cësk na pòsobné pòkòlenié Kaszëbów. Dlô mie to zéńdzenié je nôùką, że wiedno mùszimë jic w przódk, cygnąc swòjã robòtã i sã nie pòddawac – pòdczorchiwô Fópka, nôleżnik zarządu Klubù Kaszëbsczi Młodzëznë „Cassubia”.
Wôżnym dzélã wëdarzeniô bëłë wëstãpë „skarbów kaszëbsczi zemi”.
– Wiele je młodëch lëdzy, chtërny sa skarbama kaszëbiznë. Wcyg za mało ò nich wiémë. Mùszimë jich przërôczëc, zòchlëc, zachãcëc, włãczëc w swòje dzejanié, ale na jich spòsób. Òni mùszą dzejac pò swòjémù. Chcemë, żebë te skarbë do naju przëjachałë, pòznałë se nawzôj, dostałë mòcë do dzejaniô i zmieniałë swòje szkòłë, wse i miasta – gôdôł nama Eùgeniusz Prëczkòwsczi z banińsczégò partu KPZ, wespółòrganizatora Zjazdu.
Taczima skarbama, jaczé prezentowałë sã na lëzyńsczi binie, bëlë m.jin. recytatorzë: Juliô Szwichtenberg, Frãcëszk Tusk i Frãcëszk Wandtka.
– Ùczã sã w I Òglowòsztôłcącym Liceùm miona Pòmòrsczich Ksążãt w Rëmi. Jô sã dowiedzôł ò Zjezdze z Internetu, a pózni jesz rzeklë mie ò tim znajomi. Baro mie sã tu widzy. Móm nôdzejã, że w pòstãpnëch latach przëjedze naju jesz wicy. Są tu prezentowóné rozmajité ôrtë promòwaniô kaszëbiznë, co wedle mie je baro wôżné. Widzy mie sã téż, że przëjachało czile starszich dzejarzów. To pòkazywô, że chcą naju pòsłëchac, z nama gadac i razã z nama cos robic dlô kaszëbiznë – rzekł nama Wandtka.
Wiktoriô Dalekô, latosô maturańtka, zaspiéwała ùsôdzk Jerzégò Stachùrsczégò i Eùgeniusza Prëczkòwsczégò „Lubny gòscu”.
– Mòja kaszëbskô swiąda rodzëła sã m.jin. òb czas rozmajitëch kaszëbsczich kònkùrsów. Młodi lëdze lubią sã promòwac i rozwijac swòje talentë, a te kònkùrsë dôwają taką mòżlëwòtã. A jeżlë jidze ò Zjôzd, to je baro piãkné wëdarzenié, dze bùdzy sã juwernota młodëch lëdzy zrzeszonô z kaszëbizną, z kaszëbsczim jãzëkã – pòdczorchiwô Wiktoriô.
Na binie prezentowalë sã téż Werónika Cenôwa, Marta Òkrój-Dudzyńskô, Joana Gòstkòwskô z karna Drëszë, Karolëna Stankòwskô znónô jakno Kaszëbskô Influencerka, Bartłomiéń Flisykòwsczi z kabaretu „A Matizernoga” i Fucus, jeden z laùreatów nowi nôdgrodë „Mòtil w jantarze”.
– Nazwa tegò wëprzédnienia to nawléczenié do metafòrë, jaką zapisôł Józef Kiselewsczi w midzëwòjnowim dwadzescelecym. Nôdgrodë bãdą przëznôwóné za pòkazywanié kaszëbiznë na nowi ôrt, jaczi trôfiô do młodëch lëdzy. Kapitułą są nôleżnicë zarządów KPZ w Baninie i klubù Cassubia – gôdô Eùgeniusz Prëczkòwsczi.
Òkòma karna Fucus, jaczé latos swiãtëje 20-lecé dzejaniô, „Mòtila w jantarze” dostała Angelika Szulfer-Rudzis, chtërna prowadzy pòdjimiznã Farwa (wicy ò ni doznôta sã z wëdowiédzë, jakô ùkôzała sã w „Pòmeranii” nr 4/2024).
Òb czas lëzyńsczi rozegracji bëłë jesz wrãcziwóné sztaturczi prof. Gerata Labùdë. Dostelë je: Gracjón Fópka, Krësztof Patok, Werónika Cenôwa, Karolëna Stankòwskô, Joana Gòstkòwskô i Jakùb Szczëpiór.
Ùczãstnicë Zjazdu Młodëch Kaszëbów òbezdrzelë téż dokùmentalny film pt. „Kaszubscy książęta” zrëchtowóny przez Eùgeniusza Prëczkòwsczégò.
Wëdarzenié zòrganizowelë: Klub Kaszëbsczi Młodzëznë „Cassubia”, partë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie i Lëzënie, Spòdlecznô Szkòła m. Gerata Labùdë w Lëzënie i Ùrząd Gminë w Lëzënie.
– W òrganizacjã włączëła sã całô Cassubia. Czej jô òstała przédniczką tidzéń temù, to jem rzekła, że jeżlë chcemë dali miec swój klub, to ni mòżemë sã dzelëc na przédników, zarząd i nôleżników, ale wszëtkò robic razã. Mùszimë so rzeknąc, że wszëtcë jesmë przédnikama-nôleżnikama. I tak sã stało. Dzejô ù naju kòl 30 lëdzy. Jem baro rôd z frekwencji na Zjezdze i z całégò tegò zéńdzeniô – gôdô Marta Òkrój-Dudzyńskô.
Przedstôwcą trzëgardowégò Klubù Sztudérów „Pomorania” béł òb czas Zjazdu sztudérëjący kaszëbską etnofilologiã na Gduńsczim Ùniwersytece Hùbert Szirk [pòl. Szyrk].
– Ò samëch zjazdach jô czuł wiele rëchli, ale terô pierszi rôz widzã, jak òne wëzdrzą. Jem tuwò z czësti czekawòscë. Na gwës bëło wôrt przëjachac. Na zôczątkù kąsk krzëwò jô na to zdrzôł, zdôwało mie sã, że to wierã nie przëcygnie wiele młodëch lëdzy, ale òkôzało sã, że ni móm prôwdë. Jem pòzytiwno zaskòczony – rzekł nama Szirk.
Pòsobny Zjôzd Młodëch Kaszëbów bãdze w przińdnym rokù w Gòrze.
Ju sztërnôsti rôz w Lëpińcach młodi kaszëbsczi artiscë szlë na miónczi òb czas Kaszëbsczégò Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów. 24 maja w piãc wiekòwëch kategóriach wëstąpiło jaż 49 solistów, duetów abò tercetów ze szkòłów w Bëtowie, Bòrowim Młënie, Bùkòwinie, Chònicach, Czôrny Dąbrówce, Czerskù, Kòscérznie, Kôłczëgłowach, Lëpińcach, Lëpùszu, Łubnie, Rédze, Sëleczënie, Skòrzewie, Stëdnicach i Szlachecczim Brzéznie.
Célã kònkùrsu òd samégò zôczątkù je promòcjô kaszëbsczégò jãzëka i mùzyczny kùlturë westrzód dzecy i młodzëznë, rozwijanié kreatiwnoscë i wëmiana doswiôdczeniów midzë młodima lëdzama. Wszëtkò to ùdôwô sã w Lëpińcach bëlno zjiscëwac, a chãtnëch do spiéwaniô pò kaszëbskù je tak wiele, że w szkòłach colemało mùsz je robic eliminacje.
– Wiedno móm wiele dzecy, co chcą ùczãstniczëc w Kaszëbsczim Festiwalu. Z kòżdim rokã wiãcy. Ùczniowie widzą, że òn je ju znóny w całim wòjewództwie, że mô corôz wikszą rówizną i znaczënk. Do te w Lëpińcach są wiedno fejn nôdgrodë, co dodôwkòwò chłoscy ùczãstników – gôdô szkólnô kaszëbsczégò jãzëka w Łubnie i Sëchòrzim Òlga Kùklińskô.
– Jô ni mùszã nikògò prosëc, żebë wzął ùdzél w tim kònkùrsu. W kòżdi kategórii mùszimë wëbrac dwùch (abò dwòje) nôlepszich, bò na wicy nie dozwòliwô regùlamin, tej są brëkòwné eliminacje. Wôrt rzeknąc, że nawetka dzecë, co same nie spiéwają na binie, pòmôgają swòjim drëchóm i drëszkóm, bò tekstë na kònkùrs tłómaczi całô klasa òb czas ùczbów kaszëbsczégò jãzëka – gôdô Ana Gliszczińskô, szkólnô z Zespòłu Szkòłów w Lëpińcach.
Prawie ta szkòła je przédnym òrganizatorã Kaszëbsczégò Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów i – jak pòdczorchiwôł direktór Sztefón Rudnik òb czas òtemkniãcô rozegracji – je to wôżné wëdarzenié dlô całi spòlëznë tegò môla. Pòmôgają wszëtcë szkólny i jinszi prôcownicë szkòłë. Je to téż leżnosc do pòkôzaniô lëpińsczich talentów – latos przed gòscama zaprezentowało sã karno Małe Gochy prowadzoné przez Alicjã Żmudã Trzebiatowską.
Latosy kònkùrs miôł nôwikszą jak donëchczas frekwencjã – na binie pòjawiło sã przez 50 lëdzy, co przëjachelë z szesc pòwiatów. To dokôz na to, że kònkùrs stôł sã pò prôwdze òglowòkaszëbsczi.
– Jem baro bùsznô, że to sã tak rozwijô, że lëdze wcyg chcą do naju przëjeżdżac, je jich corôz wicy i z corôz dalszich môlów na wnet całëch Kaszëbach. Wiedno téż pòdzywióm ùczãstników Festiwalu, że ni mają strachù weńc na binã i zaspiewac. Zdôwô mie sã, że robią to dërch lepi i lepi. Jô sã czasã czëjã jak na dobrim kòncerce – pòdczorchiwô Ana Gliszczińskô.
Corôz lepszé są téż tłómaczenia abò adaptacje tekstów. Jesz dzesãc lat temù robiło je z wiksza pôrã szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka, a terô corôz wicy ùczãstników nie szukô tłómaczów, leno sami sobie kaszëbią dokazë, jaczé pózni spiéwają na lëpińsczi binie. Tikô to sã òsoblëwie nôstarszi kategórii – ùczniów wëżispòdlecznëch szkòłów, ale i młodszi artiscë czësto sami abò z letką pòmòcą dozdrzeniałëch przekłôdają so tekstë.
A jaczé frantówczi miałë górã òb czas latoségò Festiwalu? Nôwicy ùczãstników wëkònało „Meluzynã” ùsadzoną przez Krësztofa Gradowsczégò i Andrzeja Kòrzińsczégò. Czile razy dało czëc ùsôdzczi spiéwóné przez Sanah (łoni ji piosenczi bëło czëc nôczãscy). Òkróm tegò pôrã wòkalistów zaspiéwało hitë Lanberry i karna Małe TGD, a wiele artistów wëbrało starszé dokazë z repertuaru Anë Jantar, Perfektu, Czesława Niemena abò Skaldów.
W paùzach midzë wëstãpama ùczãstnicë Festiwalu brelë ùdzél w warkòwniach prowadzonëch przez Werónikã Kòrthals-Tartas. Kaszëbskô spiéwôczka i kómpòzytorka dała jima czile wskôzów tikającëch sã m.jin. bëlnégò dichaniô òb czas wëstãpù, pòrësziwaniô sã na binie, pasownégò wëbòru repertuaru zanôleżno òd swòjégò wiekù i òsobòwòscë.
Werónika Kòrthals-Tartas bëła téż przédniczką kòmisje òbsãdzëcelów. Razã z nią wëstãpë taksowelë: Paùlëna Kòzyczkòwskô i Dark Majkòwsczi. Nôbarżi ùwidzała sã jima Łucjô Żabińskô z Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Kòscérznie, chtërna dostała nôdgrodã Grand Prix ùfùndowóną przez przédnika Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jana Wërowińsczégò. Niżi cawnô lësta dobiwców.
Kategória kl. 0–1 spòdlecznëch szkòłów
I môl: Marlena Gliszczińskô (ZS w Lëpińcach), II môl: Krësztof Swiątk-Brzezyńsczi (ZS w Szlachecczim Brzéznie), III môl: Patricjô Zmùda Trzebiatowskô (ZS w Lëpińcach) i Luiza Gerszewskô (ZS w Szlachecczim Brzéznie)
Kategóriô kl. 2–3 spòdlecznëch szkòłów
I môl: Kazmiérz Białowąs (ZS w Lëpińcach), II môl: Zuzana Wantoch Rekòwskô (ZS w Lëpińcach), III môl: Ilona Òrszańskô (Sp. Sz. w Czôrny Dąbrówce); wëprzédnienia: Małgòrzata Jester (Sp. Sz. w Łubnie), Ameliô Szreiber (Sp. Sz. nr 1 w Czerskù), Léna Bartków (Sp. Sz. w Kôłczëgłowach)
Kategóriô kl. 4–6 spòdlecznëch szkòłów
I môl: Agata Wnuk-Lëpińskô (Sp. Sz. w Stëdnicach), II môl: Wiktoriô Chruscyńskô (Niepùblicznô Sp. Sz. w Bùkòwinie), III môl: Kalina Brzozowskô i Léna Kwasniewskô (Priwatnô Sp. Sz. w Rédze); wëprzédnienia: Kinga Rudnik (Sp. Sz. w Łubnie), Milena Mùcha (Sp. Sz. w Łubnie), Ana Mikòłajczik (ZS w Lëpùszu), Aleksandra Fierek (Sp. Sz. nr 1 w Czerskù)
Kategóriô kl. 7–8 spòdlecznëch szkòłów
I môl: Magdaléna Pluto Prondzyńskô (ZS w Lëpińcach), II môl: Zuzana Kamińskô (ZS w Szlachecczim Brzéznie), III môl: Milena Stanisławskô (ZS w Lëpińcach); wëprzédnienié: Wiktoriô Òssowskô (Sp. Sz. nr 1 w Czerskù)
Kategóriô wëżigimnazjalnëch szkòłów
I môl: Òlga Tomaczkòwskô (Òglowòsztôłcącé Liceùm w Kòscérznie), II môl: Maja Majewskô (ÒL w Kòscérznie), III môl: Agata Wantoch-Rekòwskô (Katolëcczé ÒL w Chònicach); wëprzédnienié: Aniela i Szczepón Makùrôcë (ÒL w Kòscérznie)
Wëprzédnienié za nôlepszą kaszëbiznã: Łucjô Żabińskô
Nôdgrodë za nôlepszé tłómaczenie/adaptacjã tekstu na kaszëbsczi jãzëk: Iwóna i Wòjcech Makùrôcë, Òlga Kùklińskô, Aniela i Szczepón Makùrôcë
Specjalnô nôdgroda Przédniczczi Kòmisje: Patricjô Zmùda Trzebiatowskô.
Òrganizatorama Kaszëbsczégò Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów òkòma Zespòłu Szkòłów w Lëpińcach bëlë: Gmina Lëpińce, Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie, Kòło Wiesczich Gòspòdëniów „Lipniczanki” w Lëpińcach. Patronat nad wëdarzenim trzimie Kùratorium Pòùczënë we Gduńskù, Bëtowsczi Kréz i Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Mediowi patronat mô miesãcznik „Pomerania”.
Wôrt pòdczorchnąc, że kaszëbsczé wëstãpë młodëch artistów òbzérôł m.jin. przédnik KPZ Jón Wërowińsczi, Pòmòrsczi Kùratór Pòùczënë Grzégórz Kriger, bëtowsczi starosta Leszk Waszkewicz, wójt Gminë Lëpińce Mark Cëchòsz, direktór MKPPiM we Wejrowie Michôł Hinc, ùdbòdôwôcz Festiwalu Andrzéj Lemańczik.
W Ksążnicë prof. Gerata Labùdë we Wejrowie 31 maja òstôł zrëchtowóny I Kaszëbsczi Pòeticczi Slam. Dzewiãc młodëch pòetów, co mają òd 16 do 26 lat, czëtało swòje dokazë przed pùbliką, chtërna bëła równoczasno kòmisją òbsądzëcelów. Òrganizatorama bëlë sztudérzë drëdżégò rokù kaszëbsczi etnofilologie i Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi.
– Bëła to dlô naju wiôlgô réza fùl emòcjów. Mómë nôdzejã, że slam òstónie w pamiãcë na długò. Ùdzél w ny „biôtce” na wiérztë wzãło dzewiãc młodëch, òdwôżnëch ùtwórców. Òglowò zdrzącë na pòlsczé czë anielsczé slamë, to ni ma niżódnëch kategóriów. Równak më chcelë przënãcëc przede wszëtczim młodëch i dlôte bëłë te wiekòwé ògrańczenia – gôdô jedna z òrganizatórków i sztudérka kaszëbsczi etnofilologie Wiktoriô Stolc.
– Òd czasu, czej czile lat temu ùczëła jem òd mòjich drëchów ò slamie i dowiedza sã, czim òn je, baro ùwidza mie sã ta deja. Òd zôczątkù sztudiów na Gduńsczim Ùniwersytece czãsto czëła jem òd lëdzy, że lubią pòezjã. Bëło baro wiele taczich, co piselë swòje dokazë, le nierôz kôrbiónka ò wiérztach kùńczëła sã słowama: „Le terô ju nicht pòezji nie czëtô.” Ùdba, żebë stwòrzëc kaszëbsczi slam, pòjawiła sã, czedë jô sã dowiedza, że mómë na drëdżim rokù kaszëbsczi etnofilologie stwòrzëc pòspólny projekt. Mòżlëwòta zrobieniô czegòs pò swòjémù bëła leżnoscą, jaką szkòda bë bëło zmarnowac – pòdczorchiwô Mónika Kapiszka, sztudérka i wespółòrganizatórka slamù.
Slam béł rëchtowóny z pòmòcą MKPPiM, a zadanié kòòrdinacje całoscë dostôł Dark Majkòwsczi, jaczi tak ò tim òpòwiôdô:
– Na pierszich zajmach z drëdżim rokã „etno” jô prosył, żebë sami sztudérzë zabédowelë, co bë chcelë robic i pòkazac lëdzóm. Jô miôł czile swòjich ùdbów, bò bòjôł jem sã, że nick jima nie przińdze do głowë, ale baro mileczno mie zadzëwòwelë. Òd zôczątkù wiedzelë, że chcą przërëchtowac kaszëbsczi slam i chùtkò mie rzeklë, jaczi pòmòcë òd mie brëkùją. Nie bëło tegò wiele, bò sztudérzë bëlë baro robòcy, bëlno zòrganizowóny i mielë wiele czekawëch ùdbów, òsoblëwie na promòcjã tegò wëdarzeniô.
– Robienié przë slamie bëlo cekawą przigòdą, le òn sóm w se bél dosc krótczim fragmentã tegò projektu. Teòreticzno më sã do niegò szëkòwalë wnet cali semestr, a nôwicy trëdu, le téż zôbawë, bëlo przë promòcëji slamù. Nagriwanié reklamë, wizytë w radiach (w sztudérsczim Radiu MORS òsoblëwie mie zaskòczëlo, że nawet dzysô – a do tegò na GÙ – są lëdze, co pòdwôżają jãzëkòwi sztatus kaszëbsczégò), jeżdżenié z plakatama. Przë tim pòslédnym, mëszlã, że jô sã bawil prawie nôlepi. Zajãlo mie to cawné pòpôlnié, le w kòżdim gardze môlégò i wiôldżégò Trzëgardu bél przënômni jeden plakat. Në wnet kòżdim, bò w Sopòtach nie nalôz jem żódnégò dostãpnégò placu – wspòminô Kasper Kamińsczi z kaszëbsczi etnofilologii.
– Nagrelë jesmë filmik promùjący slam razã z filmòwim karnã z GÙ, założëlë jesmë starnã na fb, na jaką wrzucëlë jesmë pòstë, infòrmacje ò slamie pòjôwiałë sã w gazétach – dodôwô Mónika Kapiszka.
Przërëchtowania do slamù szłë fejn i dosc chùtkò, ale dërch w głowie òrganizatorów bëło wiele strachù.
– Òb czas slamù dobiwców wiedno wskazywô pùblika, co mô dobré stronë, bò wszëtcë bierzą aktiwny ùdzél, ale pòjôwiają sã téż zagrôżbë. Jak ju wnetka wszëtkò bëło przërëchtowóné, Wiktoriô pòwiedza do mie: „A co, jeżlë na slam przińdze 30 drëchów jednégò kandidata i wszëtcë na niegò dadzą swój głos?”. Pò prôwdze béł strach, że takô kònkùrencjô bãdze niesprawiedlëwô. Òb czas kònkùrsu òkôzało sã równak, że wątplëwòscë nie bëłë brëkòwné. Bëło widzec, że pùblika głosowała na tëch, chtërny pò prôwdze sã jima widzelë. Pò kònkùrsu nie czëlë jesmë téż niżódnëch skargów, że taksowanié bëło niesprawiedlëwé. Bez całi czas żdaniô na slam jesmë sã téż jiscëlë ò ùczãstników, czë òni przińdą, czë bãdze jich dosc, dlôte më scwierdzëlë, że kąsk złómiemë prawò slamu i zrobimë zapisë do 26 maja [colemało w slamie mòże wząc ùdzél kòżdi, chto mô chãc, bez rëchlészégò zapisowaniô – dop. red.]. Na slam zapisało sã tedë sétmë personów. Pò 26 maja i tak jesmë przedłużëlë zapisë, żebë kòżdi miôł szansã sã zgłosëc, nawetka w òstatny chwilë. Kùńc kùńców na slamie pòjawiło sã dzewiãc uczãstników i kòl sztërdzescë òbzérników. Bëło lepi, niżlë më so mòglë wëòbrazëc. Mëszlã, że wiele dała promòcjô, co jesmë jã robilë przed slamã – gôdô Mónika.
Miłą niespòdzajnotą béł wëstãp redaktorczi pòrtalu SLAM.art.pl.
– Mùszã pòchwalëc SidThx za przëjachanié jaż z Pòznania i samòstójny dolmaczënk swòjich wiérztów z pòmòcą blós Internetowégò Słowarza Kaszëbsczégò Jãzëka. Bëło baro mileczno òbaczëc, że naje wiadła pòlecałë jaż tak dalek – pòdczorchiwô Wiktoriô Stolc.
Chcemë dodac, że SidThx napisała swòjã relacjã z kaszëbsczégò slamù. Nalézeta jã na https://www.facebook.com/slamartpl [wpisënk z 3 czerwińca].
Ùczãstnicë òstelë pòdzelony na dwie kategórie. W pierszi – ùczniowie wëżispòdlecznëch szkòłów – zapisało sã dwùch knôpów: Maksymilión Drëwa z kòscersczégò Òglowòsztôłcącégò Liceùm i Frãcyszk Wandtka z Liceùm m. Pòmòrsczich Ksążãtów w Rëmi. Przeczëtele swòje wiérztë, a pùblika miała zdecydowac, chto dobéł. Pò pierszim głosowanim òkôzało sã, że òbëdwaji dostelë tëli samò głosów. Mùszelë tej przeczëtac jesz jiny dokôz i tim razã lëdze zebróny w Ksążnicë prof. Labùdë w wikszoscë welowelë na Maksymiliana, i to òn òstôł pierszim dobiwcą kaszëbsczégò slamù. W drëdżi kategórie bëłë brëkòwné dwie rundë. Do finału weszło troje slamerów. Dobëła Zuzana Gliszczińskô, drëdżi béł Klebbów Matis, a trzecy Marcel Pańka. Òb czas paùzów we wëstãpach ùczãstników pùblika mògła słëchac recytacji kaszëbsczich wiérztów w wëkònanim Idë Czajiny, dobiwczczi Kaszëbsczi Lëteracczi Nôdgrodë, a téż spiéwù Wiktorii Stolc.
Nôlepszi slamerzë dostelë nôdgrodë, jaczé przekôzała Wëdôwizna Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, MKPPiM we Wejrowie i kaszëbskò etnofilologiô.
– Sóm slam chùtkò minąl. Nie òbëlo sã bez sëchëch szpòrtów widownie a bëtników, a „w pranim” wëszlo, że më nie przegôdalë jesmë czile równak dosc wôżnëch sprôw (jak wëbrac, chto zaczinô, wëjawianié pónktacëji, rechòwanié głosów), le mëszlã, że chùtkò jesmë zalapalë, co a jak, ë ùprawilë nôwôżniészé niesydżi. Bëlo czile smiésznëch sytuacëjów – to jaczis chãtny nie wiedzelë, że slam je pò kaszëbskù, to jednémù z bëtników zamazalo sã slowò na kôrtce òb recytacëjã abò chtërno z nas rzeklo cos, co mialo bëc w skrëtoscë. Bëlë sztótë, w jaczich chwôtalo mie cos na ôrt wstëdu abò drżôla, le kùńc kùńców jesmë to przeżëlë, a wëszlo nié nôgòrzi. Summa summarum ceszã sã, że sã jesmë tegò pòdjãlë. Bél to cekawi wklôd z naszi stronë w mòzajikã dzysdniowi kaszëbsczi lëteracczi kùlturë, a mëszlã, że wëcygnãlë jesmë z tegò wszëtczégò wôrtné ùczbë, jaczé sã nama na zycher przëdadzą w przińdnoce: czë to przë òrganizowanim szlachòwnëch wëdarzeniów, czë mòże przë robienim pòstãpnëch edicëjów Kaszëbsczégò Pòeticczégò Slamù – pòdrechòwùje Kasper Kamińsczi.
Winszëjemë wszëtczim ùczãstnikóm i lëdzóm, co przëjachelë jich słëchac i taksowac. Mómë nôdzejã, że ju wnetka kaszëbsczich pòeticczich slamów bãdze wicy – mòże w kòżdim miesce na Kaszëbach?
Red.
Czilenôsce ùczãstników warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù pòjachało 8 czerwińca do Pelplëna. Pòtkelë sã tam m.jin. z pòetą ks. prof. Jana Walkùszã, gôdelë ò kaszëbiznie w Collegium Marianum i Radio Głos, zwiedzëlë katédrã, Diecezjalné Mùzeùm, a na smãtôrzu pòznôwelë historiã Kaszëb i Kòcewiô.
Pòtkania dlô piszącëch pò kaszëbskù są òrganizowóné przez redakcjã miesãcznika „Pomerania” z pòmòcą robòtników Bióra Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô òd 2012 rokù. Òd te czasu dwa razë òb rok gazétnicë, lëteracë i młodi lëdze z rozmajitëch szkòłów jeżdżą przede wszëtczim na Kaszëbë, òstatno bëlë m.jin. w Serakòjcach, Kòscérznie, Słëpskù i Chònicach. Trôfiają sã równak téż rézë w jiné krôjnë, wezmë na w Tëchòlsczé Bòrë abò na Zelawë, a latos ùczãstnicë warkòwniów zajachalë do Pelplëna – miasta na Kòcewim, jaczé bãdącë stolëcą chełmińsczi diecezji (pózni pelplińsczi), miało i wcyg mô wiôldżi cësk na Kaszëbów. Kò w tuwòtészim Wëższim Dëchòwnym Seminarium i w szkòle Collegium Marianum sztôłcëłë sã setczi lëdzy wôżnëch dlô kaszëbsczi kùlturë, gòspòdarczi i spòlëznowégò żëcô.
Ò tim wszëtczim ùczãstnicë latosëch warkòwniów mòglë sã doznac chòcle òb czas rézë na pelplińsczi smãtôrz, dze najim prowadnikã béł bëlny kòcewsczi dzejôrz, nôleżnik redakcjowégò kòlegium „Pòmeranii”, Bògdón Wiszniewsczi. Wspòminôł wiele wôżnëch pòmòrsczich pòstacji pòchòwónëch prawie w Pelplënie, m.jin. ks. Bernata Sëchtã, aùtora m.jin. tëch dwùch wôżnëch ksążk: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej i Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, Słëgã Bòżégò ks. bpa Kònstantina Dominika, ò jaczégò beatifikacjã Kaszëbi mòdlą sã òd wiele lat, i ks. Janusza Stanisława Paserba, bëlnégò hùmanistã i pòetã, pierszégò dobiwcã medalu „Poruszył wiatr od morza”.
Òb czas warkòwniów bëła leżnosc do pòtkaniô z ks. Wiesławã Szucą, direktorã szkòłë Collegium Marianum, chtëren wprowadzył w nym môlu ùczbë kaszëbsczégò jãzëka i sóm òstôł szkólnym. Zapisënk gôdczi z nim bãdze òpùblikòwóny w pòsobny „Pòmeranii”.
Ùczãstnicë warkòwniów zeszlë sã téż z klerikama, chtërny dzejają w Klubie Sztudérów Kaszëbów „Jutrzniô” w Wëższim Dëchòwnym Seminarium w Pelplënie. Sétmë przedstôwców tegò klubù (ùsadzonégò ju w rokù 1908 przez Jana Karnowsczégò) òpòwiôdało ò historii, ale przede wszëtczim ò dzysdniowim dzejanim, m.jin. ò piastowanim zwëkù gwiżdżów. Jak pòdczorchiwelë klericë, je to dlô nich leżnosc do pòkôzaniô kaszëbsczi kùlturë bùten, a równoczasno do pòspólny robòtë w klubie. Gôdelë téż ò kaszëbskòjãzëkòwëch mòdlëtwach w seminarium i òb czas pielgrzimków, na jaczich pòjôwiają sã klericë z „Jutrznie”, a téż w Radio Głos. Wôżnym pùnktã pòtkaniô bëło szukanié mòżlëwëch pòspólnëch pòdjimiznów pelplińsczégò klubù i „Pòmeranii”. „Ùrodzëło sã” czile czekawëch ùdbów, ò jaczich wierã ju wnetka mdzemë piselë.
Klericë z „Jutrznie” przëszlë ze swòjim królã – Przemësławã Klasą, a kąsk pózni bëło zéńdzenié z przédnikã Klubù sprzed pół wiekù – z ks. prof. Janã Walkùszã. Òpòwiôdôł òn m.jin. ò swòjim dozdrzeniewanim do kaszëbiznë, ò nôùkòwi drodze, a przede wszëtczim ò ùtwórstwie. Czëtôł téż wëjimczi ze swòji prozë i pòezje.
Bãdącë w Pelplënie, je mùsz òdwiedzëc môlową katédrã, jeden òd nôpiãkniészich sakralnëch zabëtków w Pòlsce, i Diecezjalné Mùzeùm, dze mómë wiele wôrtnëch pamiątków pòmòrsczi ùszłotë, a nôwikszim skarbã je Bibliô wëdónô w pòłowie XV wiekù przez Jana Gùtenberga (to ji jedurny egzemplôrz w Pòlsce i jeden z niewielnëch na całim swiece). Prowadniczką ùczãstników warkòwniów bëła Elżbiéta Wiszniewskô, chtërna pòkôzała téż jima snôżé biskùpié ògrodë, a w nich kaplëczkã Matczi Bòsczi Swiónowsczi ùfùndowóną przez klerików z „Jutrzni” w 2009 rokù.
Czekawim doswiôdczenim bëło jesz òbzéranié sedzbë Radio Głos i gôdka z jegò wicedirektorã, ks. Zbigniewã Gełdonã. Wëdowiédzô z nim mdze do przeczëtaniô w séwnikòwi „Pòmeranii”.
Pòtkania dlô piszącëch pò kaszëbskù mają za cél m.jin. parłãczenié lubòtników kaszëbsczégò słowa z rozmajitëch pòkòleniów. Òsoblëwie jesmë rôd, że na warkòwniach w Pelplënie pòjawiło sã czile młodëch lëdzy z liceów w Serakòjcach, Kartuzach, Wejrowie i Kòscérznie, a nawetkã latosy maturańcë, co zdôwelë egzamin dozdrzeniałotë téż z kaszëbsczégò jãzëka. Mómë nôdzejã, że zéńdzenia z doswiôdczonyma pisarzama i gazétnikama bãdą dlô nich zachãtą do jidzeniô w przódk z kaszëbizną.
Na darmôk aplikacji do kòmùnikacji, co sã zwie Discord, òd dwùch lat jistnieje kaszëbsczé karno, jaczé zrzeszô przede wszëtczim młodëch lëdzy. Ò jegò pòczątkach i dejach gôdómë z ùdbòdôwôczama: Aleksã Czoską i Jakùbã Wòłoszakã.
„Pomerania”: Jesta zrëchtowelë kaszëbsczé karno na Diskòrdze. Zdôwô mie sã, że dzysdnia westrzód spòlëznowëch mediów na Kaszëbach wcyg nôwikszi òbjim mô Facebook…
Alex: Wiémë, że Facebook je dali pòpùlarny na Kaszëbach, przede wszëtczim westrzód starszich lëdzy. Ale më chcemë, żebë platfòrmë dlô Kaszëbów bëłë rozmajité. Niech je Facebook, ale téż Discord, TeamSpeak, WhatsApp... Wôżné je, żebë rozkòscerzac Kaszëbską.
A jeżlë chtos z tëch, co czëtają ten tekst, bë chcôł stwòrzëc jinszé karno na Diskòrdze abò gdze jindze, to zachãcywómë. Më tegò ni mómë za jaką riwalizacëją, chcemë, żebë jak nôwicy bëło kaszëbiznë w Internece. Niech bãdze na Diskòrdze karno anime pò kaszëbskù, ò Biblëji abò Kòranie pò kaszëbskù, Minecraft, Pokemon... Równo co! Wôżné, żebë bëło to pò kaszëbskù. Jô bë chcôł, żebë doszło do „kaszëbsczi rewòlucji w Internece”, żebë jak nôwicy bëło naju w sécë.
Skądka przëszła ùdba na waje karno w aplikacji Discord?
Jakùb: Zaczãło sã òd tegò, że më so gôdelë na Diskòrdze ò rozmajitëch jãzëkach, bò to naju interesowało.
Alex: Jesmë chcelë robic kònlandżi [conlang – sztëczny, skònstruòwóny jãzëk – przëp. red.], jaż jednégò dnia Jakùb zaczął mie gadac ò Kaszëbsce. To bëło w wakacje dwa lata nazôd. Jô sã òd tegò czasu zaczął ùczëc kaszëbsczégò i czëtac ò kaszëbiznie. Pòznôwôł jem téż corôz wicy lëdzy, co sã zajimają Kaszëbską. Na zôczątkù to karno na Diskòrdze miało bëc le dlô mie i mòjich drëchów, żebë më sã razã ùczëlë kaszëbsczégò. Bëłë pierszé ùczbë, jaczé jô prowadzył, ale mie sã nie ùdałë, bò béł jem jesz na lëchi rówiznie znajomòscë jãzëka.
Pózni karno sã robiło corôz wikszé i zmieniwałë sã naje céle. Jesmë chcelë miec chòc jednégò człowieka z kòżdégò gardu na Kaszëbach. Naszą rojitwą bëło, żebë miec w karnie kòl tësąca lëdzy, w tim wiele aktiwnëch. Promòcjã jesmë robilë na Tik-Tokù, bò na ti platfòrmie je baro wiele młodzëznë. Më twòrzëlë filmiczi, w jaczich jesmë pòkazywelë Kaszëbë w jak nôlepszim widze.
W pierszich miesącach dzejaniégò naje karno przechòdzëło rozmajité „rewòlucje” – chtos przëchòdzył, chtos òdchòdzył, jaż kùreszce doparłãcził do naju jeden brëkòwnik, co mô pòzwã Mësłôw Lasota (Hubert Szirk). To bëło wnet rok nazôd. Przedolmacził òn nama całi serwer, pòzwë karnôlów itd., bò më mielë wiele felów. I zaczął ùczëc kaszëbsczégò. Tłómacził téż katézmùs i sélôł corôz wicy swòjich bédënków. Dzãka niemù karno sã baro rozwinãło.
Gôdôsz, że jesta planowelë, że bãdze kòl tësąca brëkòwników wajégò karna, a jak to wëzdrzi w praktice?
Jakùb: Do tësąca sã nie ùdało nama dóńc. Je naju kòl 200 lëdzy.
Alex: Nie je letkò przëchłoscëc wiele brëkòwników. Jedny przëchòdzą, drëdżi òdchòdzą, nié wszëtcë są aktiwny. Niechtërny są blós pò to, żebë bëc, a jak sã jich „wëkwaszi”, to mają z tim tôkel i sã òbrôżają.
Tej jak chtos sã zapisze i nick nie robi, to je wësztrichniãti?
Jakùb: Żelë ni ma jinëch òpcjów.
Waje karno mô jaką pòzwã?
Alex: Nié. Ale je to nôwikszé karno ò Kaszëbsczi na Diskòrdze. Czasã czëjã, że to je takô kòntinuacjô fòrum Nasze Kaszuby. Nie wiém, czë tak je, ale baro zanôlégô nama na tim, żebë fòrum sã rozwijało.
Dlôcze wôrt dołączëc do karna?
Jakùb: Mòżna tam pògadac pò kaszëbskù, pòznac wiele lëdzy, chtërny interesëją sã kaszëbizną, są téż ùczbë jãzëka, rozmajité tekstë do czëtaniô…
Widzôł jem téż rôczbë do pòspólnégò graniô w rozmajité jigrë online pò kaszëbskù…
Alex: Czedës jesmë czãscy sã ùmôwielë na taczé granié, np. z leżnoscë Gòdów abò na Nowi Rok. Móm nôdzejã, że do tegò wrócymë. Móm téż w planach przetłómaczëc jigrã Gartic Phone na kaszëbsczi. W dzélu móm ju to zrobioné. Czej to skùńczã, bãdzemë òrganizowelë co tidzéń jigrë dlô lëdzy, co bë chcelë so pògrac pò kaszëbskù.
Nôwôżniészé je tej to, żebë stwòrzëc w Internece rum, dze lëdze bãdą mòglë gadac i pisac pò kaszëbskù?
Alex: Jo, ale téż jidze nama ò to, żebë zrzeszac Kaszëbów, nawetka tëch, co nie rozmieją gadac pò kaszëbskù, dopiérze sã ùczą jãzëka… I to je naja nôwôżniészô deja.
A jak to sã stało, że kaszëbizna tak waju zainteresowała?
Jakùb: Mòja starka gôdô pò kaszëbskù. Jô ju òd dzecka mëslôł ò tim, kògùm jô jem. Më wiele z Aleksã gôdelë ò najim jãzëkù, ò kùlturze. Më sebie nawzôj pòdskacywelë do kaszëbiznë.
Jesta sã znelë téż „w realu” czë blós wirtualno?
Jakùb: Më sã znelë ze spòdleczny szkòłë, jesmë bëlë dobrima drëchama.
Alex: Ù mie doma më ni mielë kaszëbsczi swiądë. Gôdelë mie tak: „jes sã ùrodzył w Pòlsce, môsz pòlsczé òbëwatelstwò i jes Pòlôchã. Ni mòżesz bëc Kaszëbą, bò Kaszëbi to…, Kaszëbi to…, a Kaszëbi tamto”. Ale jô wiele czëtôł i to sã ù mie zmieniwało. Nôprzód jô sã pòczuł i Kaszëbą, i Pòlôchã. A pòtemù jô sã dowiedzôł jesz wicy i dzysô mëszlã, że jem Kaszëbą. Móm wiôldżé ùwôżanié dlô lëdzy z Pòlsczi, téż do Kaszëbów, co sã czëją Pòlôchama, ale jô czëjã sã blós Kaszëbą.
Dzysdnia wiele kaszëbsczich dzejarzów pòdczorchiwô, że młodi lëdze czësto òdeszlë òd kaszëbiznë, że nie chcą gadac pò kaszëbskù. Wa jesta na gwës młodi: Jakùb mô 15 lat, Alex 16. Czëjeta sã dzywno westrzód swòjich rówieników czë mòże môta drëchów i drëszczi, co téż sã interesëją kaszëbizną?
Alex: Jô mëszlã, że Kaszëbskô sã bùdzy westrzód młodëch. Më corôz barżi mómë mòcną kaszëbską swiądã, żëjemë kaszëbsczima sprawama. Zdôwô mie sã, że wiele młodëch chce sã wëapartnic òd Pòlôchów. A apartnimë sã òd nich m.jin. jãzëkã, dlôte w najim karnie zachãcywómë: „Rozmiejesz pò kaszëbskù, to gadôj pò kaszëbskù”. Jak pùdzesz do krómù, to nie gadôj „mleko”, „woda”, ale „mlékò”, „wòda”. To je prosté do zrozmieniô. Mie sã widzało na Zjezdze Kaszëbów w Kòscérznie, gdze wiele bëło gôdaniô pò kaszëbskù abò bënômni z kaszëbizmama. Tak bë miało ù naju wëzdrzec wiedno.
A jak to je kòl cebie, Jakùb? Jak twòja familiô òdbiérô twòje zainteresowanié kaszëbizną?
Jakùb: Na przikłôd dlô mòji starczi to je dzywné, ale òna je rôd, że jô sã ùczã kaszëbsczégò i z nią gôdóm pò kaszëbskù. Mòja mëmka nie rozmieje, dlôcze jô to robiã, ale ni mô z tim jiwru.
A jak to je z drëchama?
Jakùb: Wiele z nich sã ùczi kaszëbsczégò, a ti, co sã nie ùczą, téż ni mają jiwru z mòją kaszëbską swiądą.
Nie je tej tak, że młodi człowiek, co gôdô pò kaszëbskù, je egzoticznym zjawiszczã?
Alex: Nié, mómë baro wiele drëchów, co gôdają abò sã ùczą. Wiele z nich je prawie z nama na Diskòrdze, w kaszëbsczim karnie.
Wiele lëdzy z tegò karna znaje sã téż „w realu”?
Alex: To je rozmajice. Niechtërny sã znają, a jinszi nié. Jô sã chãtno z nima pòtikóm. Móm dzãka temù drëchów z Pùcka, Żukòwa, Wejrowa, Rëmi, Gdinie, Gduńska, Człëchòwa, Kòscérznë, Stołpa, Lãbòrga, Bëtowa… Tak pò prôwdze z wszëtczich starnów Kaszëb.
Jes rzekł rëchli, że wa chcelë miec chòc jednégò brëkòwnika karna z kòżdégò miasta na Kaszëbach. To sã ùdało?
Alex: Do kùńca nié. Ze wszëtczich miast ni mómë, ale z wikszoscë jo.
Jeżlë chtos pò przeczëtanim naji rozmòwë bãdze chcôł sã zapisac do wajégò karna, to co mùszi zrobic? Do mie jesta wësłelë rôczbã z pòwrózkã. Z jinszima téż tak je? Jak waju nalezc i jak òstac nôleżnikã wajégò karna?
Alex: Sygnie wpisac w internece taczi adres: https://discord.gg/jZrhajamEK, abò napisac do mie na Diskòrdze – móm tam miono Czibaba.
I ni ma niżódnëch pòczątkòwëch warënków dlô nowëch brëkòwników? Kòżdi sã mòże zapisac?
Alex: Jo, ale jak sã ju zapisze, to chcemë, żebë béł aktiwny. I nie jidze ò to, że mô òstac wiôldżim kaszëbsczim dzejarzã. Mô tej-sej napisac, co ù niegò je czëc, co gò czekawi, skądka je itd.
Alex, jes téż jednym z niewielnëch kaszëbsczich streamerów. Grajesz w Minecraft i kòmentëjesz pò kaszëbskù. Bãdzesz to cygnął dali?
Alex: Jô. Robiã to na mòjim karnôlu pikachu_rpg110. Serdeczno rôczã do òbzéraniô i kòmentowaniô.
Gôdôł Dark Majkòwsczi
Na Swiatowim Zjezdze Kaszëbów w Kòscérznie zeszłë sã tësące lëdzy, żebë swiãtowac, pòczëc jednotã, pòsłëchac mùzyczi i pògadac.
Dlô wiele ùczãstników Zjôzd zaczął sã ju òb drogã. W specjalny banie – Transcassubie – bawilë sã, spiéwelë i tańcowelë. Czej wësedlë na kòscersczim banowiszczu, wzãlë ùdzél w òdkrëcym tôflë, co przëbôcziwô patrona latoségò rokù, tj. ks. prałata Hilarégò Jastaka, i dwa zjazdë Kaszëbów w Kòscérznie (pòprzédny béł tuwò w 2004 r.). Pózni rëgnãlë do kòscoła pw. Swiãti Trójcë, dze òstała òdprawionô mszô swiãtô pòd przédnictwã kaszëbsczégò biskùpa Arkadiusza Òkroja.
Pózni bëtnicë (je wiedzec nié blós ti, co przëjachelë Transcassubią, ale i tësące lëdzy, co docerlë aùtobùsama, swòjima aùtołama, na kòłach abò piechti) przeszlë pôrãset méstrów pòd binã na parkingù midzë sz. Ògrodową i Pòlsczégò Wòjska. Tam przëwitelë jich nôprzód prowadzący rozegracjã: Tatiana Slowi i Michôł Bronk, a pòtemù samòrządówcë i pòliticë (bùrméster Kòscérznë Dawid Jereczek, marszôłk pòmòrsczégò wòjewództwa Mieczësłôw Struk, pòmòrskô wòjewòda Béjata Rutkewicz, minysterka edukacje Barbara Nowackô). Przemôwiôł téż przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jón Wërowińsczi, chtëren pòdzãkòwôł wszëtczim, co pòmôgelë w òrganizacji Zjazdu, m.jin. dzysdniowémù bùrméstrowi Kòscérznë i jegò pòprzédcë Michałowi Majewsczémù. Pòdczorchnął téż, że wszëtcë Kaszëbi bë mielë biôtkòwac ò danié pòzwë Via Cassubia ekspresowi drodze S6 ze Szczecëna do Gduńska.
Pòtemù bëło wrãczenié nôdgrodë pn. Bursztynowa Klëka, jaką dostôł wielelatny wójt gminë Lëpińce Andrzéj Lemańczik, òb sztërë kadencje przédnik lëpińsczégò partu KPZ, ùdbòdôwôcz m.jin. Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów pò Kaszëbskù.
Na zakùńczenié òficjalnégò dzéla Zjazdu òstôł rozrzeszony XXIV Kònkùrs Lëteraturë Kaszëbsczi i ò Kaszëbach.
Pò pisarzach, pòetach i wëdôwcach kòscerską binã przejãłë mùzyczné karna. Wëstąpilë m.jin.: karno Młoda Kościerzyna, dzecë z Samòrządowégò Przedszkòlô nr 7 w Kòscérznie, Kapela Zgrywańce, Kaszëbsczé Karno Piesni i Tuńca „Kościerzyna”, laùreatka Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów pò Kaszëbskù Òlga Tomaczkòwskô, duet We Dwa Kònie (Tomôsz Fópka i Wòjcech Złoch) a téż Paùel Nowak z Weróniką Kòrthals i artista z Kòscérznë Paùel Ruszkòwsczi.
Òkróm mùzycznëch atrakcjów ùczãstnicë Zjazdu mòglë téż kùpic rozmajitoscë na Kaszëbsczim Jôrmarkù, jic z dzecama do specjalny cónë dlô nômłodszich zjazdowiczów, bic rekòrd w równoczasnym granim na diôbelsczich skrzëpicach, cëskac w baszkã abò grac w bùczkã.
Do te Mùzeùm Kòscersczi Zemi przërëchtowało specjalny wëstôwk namieniony ks. Hilarémù Jastakòwi. Bëła téż leżnosc do pòznaniô specjalny edicje jigrë Monopoly – Monopoly Kaszëbë, zagraniô w niã i, mô sã rozmiec, do ji kùpieniô (a terô mòże jã kùpic w internetowi ksãgarnie kaszubskaksiazka.pl). Je to dëbeltjãzëkòwô (kaszëbskò-pòlskô) planszowô jigra, jakô pòmôgô w òdkriwanim snôżotë Kaszëb, a téż kaszëbsczi kùlturë i jãzëka Kaszëbów.
Czekawą ùdbã mielë nôleżnicë rëmsczégò partu KPZ, chtërny wëbijelë òb czas rozegracji leżnoscowé mònetë z pòstacją ksãca Swiãtopôłka i nôdpisã na wdôr pierszégò i latoségò Zjazdu Kaszëbów. Wzątk z nëch pamiątkòwëch dëtków je namieniony na bùdowã pòmnika Lecha Bądkòwsczégò.
Dzejało sã wiele, wiodro bëło pëszné, a kòscersczi Zjôzd òstónie na długò w pamiãcë ùczãstników. Za rok widzymë sã w Szëmôłdze.
Niechtërny lëdze mają grëbą skórã, jinszi cenką i delikatną jak skrzidła mòtila. I nie jidze ò kòndicjã biologiczną tkanczi miãtczi, leno ò to, jak mòcno czëją to, co sã w nich, a téż wkół nich, dzeje. Czëła jem, że nazéwô sã taczich prawie lëdzy letkòpalnyma. Jidze taczich wiele chùdzy zrenic, skrziwdzëc, procëmno do tëch barżi „zbùdowónëch z kamienia”.
Nie je to zwëkłô lëdzkô wrazlëwòta, bò taką wierã mô kòżdi człowiek, le cos jesz barżi skómplikòwónégò. Ùczałi bë rzeklë, że je to ôrt lëdzy wësok wrazlëwëch, mie sã barżi widzą równak ti letkòpalny, mòże dlôte, że lubiã nã piesniã ò tim prawie titlu (chòc je òna ò krëchòscë żëcégò i ò smiercë). Czej przë mùzyce jesmë, tej wôrt wspòmnąc, że ti letkòpalny czëją mùzykã prawie bez skórã, we wszëtczich swòjich dzélach cała, nié leno w ùszach, jak całô reszta. Mùzyka przez nich płënie, w nich òstôwô. Czekawô jem, czë mòże téż jich bòlec. Gwësno jo. Òglowò wszelejaczi kùńszt mòże sprawic ból, leno mdą gò czëlë prawie ti wësok wrazlëwi na òbrôz, zwãk, wid, dotik, pôchã, szmakã – na wszëtkò. Mëslita, że je taczim letkò w żëcym? Czedë wszëtkò przemikô przez tã cenką skórã i wchôdô w jich cało jak jaczé jigłë. Jeżlë są to snôżé zwãczi, òbrôzczi i wseczëca, to nen ból je téż piãkny, gòrzi, czej przińdą lëché zwãczi, tedë ból je prawie jak nen òdżin, chtëren pôli òd westrzódka, chòc bùten mòże nick ni ma widzec. Letkòpalny lëdze spôlają sã w cëszë. Pòmalinkù. Bez trzôskù. Ti z grëbą skórą gwësno jinaczi zdrzą na te same sprawë. Chto mô lepi? Drãgò rzeknąc. Przeżiwanié, czëcé to je wiôldżé szczescé, bò widzy sã, doznôwô, barżi i wiãcy nigle jinszi. Równo złëch, jak i dobrëch rzeczi.
Letkòpalny we wszëtkò wkłôdają nié leno serce, ale wszëtczé dzéle swòjégò cała. Tej-sej mòże przińc wëpôlenié w rozmajitëch ôrtach żëcégò: w robòce, w familie. Je to dlô mie zrozmiałé, bò jak wiele ta cenkô skóra mòże strzëmac, czej wiedno sã dôwô òd se wiãcy jak mòżna. To je na gwës drãdżi sztërk. Kòchac cos, na przëmiar robòtã, le ni miec chãcë ju do ni jic. Skąd wiedzec, że nie je to zwëkłé zgnilstwò, jakô chòrosc, nerwë, depresjô? Dac so czas, mòże to minie? Mielë wa tak czasã? Jesta wa z tëch letkòpalnëch / wësok wrazlëwëch? Czë môta kąsk grëbszą skórã i jesta z tëch përznã barżi kamianëch gatënków człowieka?
Z letkòpalnyma wôrt je zważac, chòc nié za mòcno, żebë nie przesadzëc. Doch mùszą òni so jakòs radzëc w tim cwiardim swiece. Ni mòżna nad nima za wiele skôkac, wcyg mùjkac, przed wszëtczim jich òbarniac, chòc czasã tak bë sã chcało, bò wiémë, że òni czëją barżi, le swiat nie je dlô nich łaskawi. Równak jak wëzdrzôłbë nen swiat bez tëch wszëtczich wrazlëwców? Chto barżi jak wësok wrazlëwi rozmieje ceszëc sã z nômniészich rzeczi i, pòsobno, fest rëczec z jich przëczënë? Chto widzy nôwiãcy dobra, ale téż i zła wkół sebie? Në, je wiedzec, że òni, letkòpalny, są w tim méstrama.
A jeżlë chtos miôłbë bëcô letkòpalnym ju tak richtich dosc, to jidze to jakòs zmienic? Je jaczis lék na nadwrazlëwòtã? Jakôs pëla? Mòże i je czile reglów radzeniô sobie z wiôldżima wseczëcama. Mëszlã, że nôprzód wôrt bëłobë miec starã ò swòje zdrowié (fizyczné i psychiczné), dzelëc czas i energiã na robòtã, òdpòczink i przëjemnotë. Nie rozpalac w se wiôldżégò ògnia, czej brëkòwnô je leno môłô skra. Letkòpalnëch mòżna próbòwac zmienic, leno czë òni mdą mielë na to chãc? Doch to je jich żëcé i wëbiérk: żëc jak mòtilk, krótkò i mòcno, czë dłëżi a spòkójno w cwiardym pancerzu, bez wiôldżich wseczëców i bez bólu. Wedle mie òd tëch wiãcy i mòcni czëjącëch bije taczi jinszi wid, energiô, chtërnëch ù jinëch ni ma. To je wiôldżi skôrb, ale téż i ùtrapienié. Na kùńc wëséłóm serdeczny pòzdrówk dlô wszëtczich letkòpalnëch i parłãczã są z nima w bólu. Trzimta sã w tim bezdësznym swiece, zważôjta na sebie i swòjã wrazlëwòtã. Nie dôjta ji w se zabic, nimò wësoczi cenë.
Bùrsztinowô Klëka to nôdgroda wrãcziwónô samòrządówcóm zaangażowónym w dzejanié dlô kaszëbiznë. Łoni pierszą przëznelë Riszardowi Sylce. Latosô téż trafiła do bëtowsczégò krézu – do Andrzeja Lemańczika, do niedôwna wójta gminë Lëpińce. I to z nim gôdómë ò jegò dzejanim dlô Kaszëb i Kaszëbów.
Wasza rodzëzna òd prastarków sparłãczonô je z Gôchama. Ale Wë sã ùrodzëlë w Przechlewie.
Mòji starszi, jich starkòwie i jesz dali wszëtcë ùrodzëlë sã na Gôchach. Mòja rodzëna je baro mòckò związónô z nym regionã. Òjc béł òrganistą. Czej jem sã ùrodzył, grôł prawie w przechlewsczi parafie. To nie jaż tak dalek i wiém, że jakno rodzëna më ùtrzimiwelë kòntaktë z jinszima gôsczima familiama. W Przechlewie w tim czasu gôdało sã pò pòlskù. Czësto jinaczi bëło, czej më przecygnãlë za robòtą do Pòmieczëna w kartësczim krézu. Wszëtcë gôdelë jinaczi jak jô. Pamiãtóm, że za płotã mieszkôł mój drëch Frank Trepczik. Próbòwôł jem z nim pògadac, ale nijak nama to nie szło. W szkòle szkólnô pòsadzëła mie z Jankã Pelcã. Ten ju do czësta nie znôł pòlsczégò (smiéch).
Nie zakôzywelë w szkòle gadac pò kaszëbskù?
Na ùczbach jo. Ale na przerwach i tak wszëtcë kôrbilë pò swòjémù. Żebë më sã òsłëchelë z jãzëkã, doma tatk zaczął nama czëtac Gùczowégò Macka. To w Pòmieczënie naùcził jem sã kaszëbsczégò, a téż nabéł swiądë, że pòlsczi nie je jedurnym jãzëkã.
Pòstãpnô przeprowadzka bëła do Bòrëszk na Gôchach.
Tatk w bòrëszkòwsczim kòscele òstôł òrganistą. Czej jem òdezwôł sã swòją, pòmieczińską kaszëbizną, òkôzało sã, że miestny lëdze czësto jinaczi gôdają. Dzys mògã rzeknąc, że mòja gôdka to pòmiészanié pòmieczińsczégò, gôsczégò, a téż lëteracczi kaszëbiznë.
Pò sztudiach i wòjskù robòta w szkòle. Nôpierwi w Szlachecczim Brzéznie, a tej w Lëpińcach. To jesz nie bëłë lata, czej wprowadzëlë ùczbë kaszëbsczégò jãzëka, ale Wasta ju ò niegò starã miôł.
Më sã zgôdelë z drëchã fizykã Piotrã Brachfòglã i założëlë w szkòle w Brzéznie mùzyczné karno. Na zôczątkù dzecë spiéwałë pòlsczé frantówczi, nawetka jesmë dôwelë wëwiadë w lokalny telewizje, dobiwelë w kònkùrsach, ale to równak nie bëło to. Pò czasu przeszlë më na kaszëbsczi. Jesmë mielë starã, żebë chòc malinczi element kaszëbsczi béł téż w òbleczenim nôleżników karna. Nôpierwi jaczis fartuszk, tej jaczis kléd…
A w Lëpińcach?
Czej jem òstôł direktorã w Spòdleczny Szkòle, karno ju tam bëło. Ale jesmë wprowadzëlë ùczbë jãzëka. Jesz subwencje na to nie bëło, ale ùczëc ju bëło mòżna. Mùszôł téż pòkazac ùcznióm a starszim, że kaszëbsczi je wôżny.
Temù służił Kaszëbsczi Festiwal Pòlsczich i Swiatowëch Szlagrów.
To ju bëło pòd kùńc mòjégò direktorowaniô. To nié leno mòja ùdba, a téż dwùch szkólnëch. Ceszã sã, że chwëcëło. Pò mie starã ò niegò miała pòstãpnô direktórka Lucyna Adamczik, a pò ni Sztefón Rudnik.
W 2010 r. òstôł Wasta wójtã gminë Lëpińce. Czë òd razu bëła mësl, żebë baro mòckò pòdskacac kaszëbiznã w gminie?
Nie chcôł jem bëc wójtã, ò chtërnym gôdają, że dôwô leno na kaszëbiznã. Ale je wiedzec, że wiedno bëła òna krótkò mie. Jeżlë jidze ò mòje dzejanié, to na zôczątkù zadbôł jem ò to, żebë we wszëtczich szkòłach w gminie bëłë ùczbë rodny mòwë i nigdze nie zafelało szkólnëch, chtërny mògą ji ùczëc. W 2011 r., czej òdbiwôł sã pòwszechny spisënk, zachãcywôł jem do pòdôwaniô kaszëbsczi tożsamòscë i przëznôwaniô sã do ùżiwaniô jãzëka. Czej òpùblikòwelë wëniczi, òkôzało sã, że procentowò ù naju nôwiãcy lëdzy gôdô pò kaszëbskù. Béł jem cekawi, czë w 2021 r. to sã pòtwierdzi. I tak sã stało. Pò 10 latach znôù jesma na pòdium.
Bùcha?
Përzinkã jo, ale barżi pòtwierdzenié tegò, co ùczëc mòżna w krómie, na chòdnikù i w ùrzãdze. Ù nas pò prôwdze gôdô sã pò kaszëbskù. Jakno wójt doswiôdczôł jem tegò téż, czej jezdzył jem na roczëznë zdënkù. Bez ne wiãcy jak 13 lat, mëszlã, że z 90% lëdzy gôdôł jem w rodny mòwie. Téż wnet we wszëtczich przemówieniach na òżniwinach abò jinszich rozegracjach cos pò kaszëbskù sã pòjôwiało. Nie chcôł jem gadac leno w naszim jãzëkù, bò je wiedzec, że òdwiedzają nas turiscë z Pòlsczi. Mòglëbë wszëtczégò nie zrozmiec.
Pò spisënkù z 2011 r. w gminie pòjawiłë sã dëbeltjãzëkòwé tôfle.
Czedë do ministerstwa pòszło pismò, wiele bãdą kòsztowałë, zazwònilë do mie, że mùszi bëc jakôs fela. Wëdolmacził jem jima, że pòwierzchniowò jesmë trzecą gminą w wòjewództwie, do te mómë cziledzesąt wsów a pùstków. „A tej to sã wszëtkò zgôdzô” – ùczuł jem w słëchùlce.
Wiele szkólnëch na Kaszëbach cëszi abò głosni gôdô, że ni mô dëtków na materiałë do ùczbów kaszëbsczégò, na réze...
Bez ne wszëtczé lata wójtowaniô ni miôł jem nick taczégò czëté, a mëszlã, że czejbë tak bëło, to taczé głosë bë do mie doszłë. Jakno gmina më dostôwelë subwencjã, jakô nie bëła małô. Je wiedzec, że nié wszëtkò szło na kaszëbsczi, ale na szkòłë ju jo. Czej jem dostôwôł wiadło, że felëje na rézã, ksążczi, materiałë, nigdë jem nie òdmôwiôł.
Baro jem sã téż cesził, czej pòwstôwałë nowé ùdbë na kònkùrsë. Mëszlã tuwò ò gôdkarsczim miona Józwë Brusczégò w Lëpińcach. Wiedno miôł jem téż starã pòkazëwac sã na kaszëbsczich rozegracjach, czë to kaszëbsczim przezérkù ùtwórstwa w Szlachecczim Brzéznie, czë miónkach w Lëpińcach. To téż nié leno szkòłowé imprezë. W Bòrowim Młënie mómë Kaszëbską Biesadã. Zaangażowóny są w nią i szkòła, i rada rodzëców, i szôłtëstwò, i ògniôrze, i kòło wiesczich gòspòdëniów. Jakno gmina jesmë wespółòrganizatorã biesadë. Czasã, jakno samòrządowi, lżi nama cos zrobic, nalezc robòtników...
Bez swój ùdzél w nëch wszëtczich wëdarzeniach chcôł jem pòkazac, że òne są wôżné. Jakno samòrządówcë mùszimë pòdskacac kaszëbiznã, pòkazëwac, że wôrt jã promòwac, zachãcëwac do gôdaniô w rodny mòwie. Jeżlë nie bãdzemë tegò robilë w gminach, szkòłach, baro chùtkò mòżemë stracëc to, co je nają wôrtnotą.
Tôfle, ùczbë a rozegracje to nié wszëtkò. Pòjôwiałë sã téż ksążczi...
Czej zazwònił ówczesny bùrméster Bëtowa Riszôrd Sylka i rzekł, że Bëtk [bòhatéra dëbeltjãzëkòwi serie, jaczi rézëje i pòznôwô bëtowsczi kréz – dop. Ł.Z.] z Bëtowa pòjedze na Gôchë, baro jem sã ùcesził. Nawetka tej, czej Sylka dodôł, że mdzemë sã mùszelë jakno gmina dołożëc [smiéch]. To że pò Bëtowie Bëtk zwiédzô Gôchë, to je jedno, ale mùsz pamiãtac, że aùtórką tekstu je Ana Glëszczińskô, rodã z Lëpińc. Wôrt dozdrzec a wspierac taczich lëdzy, chtërny dzejają dlô kaszëbiznë.
Jakno gmina jesmë wëdelë promòcyjny albùm ò gminie. Dołączony je do niegò film, jaczi mòżna òbaczëc na YouTube. Tekst je pò pòlskù, ale wszãdze je pòdsztrëchniãtô kaszëbizna, czë to w gôdce, strojach, czë frantówkach. Jednã jem zaspiéwôł.
Chcemë jesz wrócëc do rozegracjów. Bez wiele lat w Szlachecczim Brzéznie òdbiwała sã Wideńskô Òdsecz.
Pierszô roczëznowô impreza na wòjewódzką miarã òdbëła sã w 1983 r. Pò latach wrôcył do ni Michôł Swiątk-Brzezyńsczi, chtëren pòchòdzy z Brzézna. Òdbiwała sã rokroczno, dosc tëli bëło na ni kaszëbsczich akcentów.
Równak czile lat dowsladë gmina zrezygnowała z ji òrganizacje. Terô Wideńskô Òdsecz òdbiwô sã co 5 lat.
Zjéżdżało na niã òd 80 do 100 ricerzów, do te 20 i wiãcy kòni. Wszëtkò trzeba bëło logisticzno dopracowac. Pòjôwiałë sã téż głosë z bùtna, że pòmalinkù zaczinô sã to przikrzëc, że fòrmùła nie je cekawô. Temù jesmë ùdbelë robic imprezã co 5 lat.
Latos przëznelë Wami Bùrsztinową Klëkã. Zaskòczenié?
Czej zazwònił przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jón Wërowińsczi i rzekł, że mùszã bëc na Zjezdze w Kòscérznie, kąsk mie zaskòkł. Ze wszëtczich Zjazdów nie béł jem mòże na trzech. Dopiérze, czej rzekł ò Bùrsztinowi Klëce, wszëtkò stało sã klôr. Mëszlã i wcyg jem ti dbë, że na Kaszëbach mómë baro wiele zasłużonëch samòrządówców. Baro ceszã sã z wëprzédnieniô dlô Riszarda Sylczi. Mô wiôldżé zasłudżi dlô kaszëbiznë nié leno w Bëtowie. Dzejac w miesce wielenôrodnym i wielekùlturowim nie je tak letkò, a jemù sã ùdało.
Kaszëbizna ù Was to nié leno warkòwé czë spòlëznowé dzejanié. Baro mòckò czëc jã doma. Mëszlã tu przede wszëtczim ò mùzyczny stronie...
Baro czãsto przë leżnoscë rozmajitëch pòtkaniów chwitóm za akòrdión, syn Môrcën za saksofón, białka Éwa bëlno spiéwô, i tak mùzykùjemë. Ceszã sã, że w rodzënie sëna kaszëbizna téż je òbecnô. Mikòłôj, mój nôstarszi sënecznik, chòdzy na ùczbë kaszëbsczégò. Rzekł mie, że kąsk mô sã przikrzi, ale to temù, że je òsłëchóny z rodną mòwą, znaje słowa. Pewno sã to zmieni, czej na ùczbach duńdze nôùka czëtaniô a pisaniô. Całą rodzëną jezdzymë na Zjazdë Kaszëbów i mómë starã, żebë wszëtcë mielë kaszëbsczi òbleczënk. Chcemë pòkazac, że jesmë Kaszëbama.
W òstatnëch welacjach na wójta Wë nie startowelë. Je kąsk wòlnégò czasu...
Z nym wòlnym czasã to jaż tak bëlno nie je. Jeżlë ju gôdómë ò dzejaniach na przińdnotã, to më bë chcelë, żebë w gminie wrócëc do baszczi. Jesmë mielë turnieje, ale na czas pandemie òstałë wstrzimónë. Chcemë sã na nowò pòtëkac, a téż ùczëc młodszich. To wszëtkò przed nama.
Mało mómë leżnoscë do te, żebë chwalëc sã nają lëteraturą za grańcą. Tim barżi wôrt je dac bôczenié na X Midzënôrodné Tôrdżi Ksążczi (X Internacionalni Sajam Knjiga) w Pòdgòricë, dze swòje pùblikacje prezentowałë Wëdôwizna Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi.
Skąd ta rôczba?
Zaczãło sã òd wespółrobòtë Zakładu Slawisticzi i Bałkańsczich Sztudiów na Gduńsczim Ùniwersytece z Wëdzélã Czôrnogórsczi Filologii w Cetinje w Czôrnogórze (z pòstrzédnictwã sécë Erasmus+) a téż prôcë i kòntaktów prof. Duszana Pażdżersczégò, chtëren òd wiele lat zajimô sã promòcją kaszëbiznë w swiece. Kò zawdzãcziwómë mù m.jin. ùsadzenié Kaszëbsczi Biblioteczi w Serbie, rozkòscérzanié wiédzë ò naji lëteraturze òb czas wielnëch midzënôrodnëch kònferencjów i slawisticznëch kòngresów abò scyganié na naje kùlturowé wëdarzenia gòscy z bałkańsczich ùniwersytetów.
W strëmiannikù latoségò rokù prof. Pażdżersczi pòjachôł do Cetinje i wëgłosył tam wëkłôd ò kòntaktach Kaszëbów z jinyma Słowianama. W łżëkwiace do Gduńska przëjachôł prof. Vasko Raiczević, chtëren miôł cykel wëstąpieniów na témã czôrnogórsczi lëteraturë na Filologòwim Wëdzélu Gduńsczégò Ùniwersytetu. Przë leżnoscë gòsc z Cetinje wespół z prof. Pażdżersczim òdwiedzył czile môlów wôżnëch dlô kaszëbiznë, m.jin. pòjachelë do Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi (MKPPiM) we Wejrowie, dze pòtkelë sã z direktorã Michałã Hincã, i do Kaszëbsczégò Mùzeùm w Kartuzach. W tim slédnym placu prof. Raiczević wzął ùdzél w lëteracczim zéńdzenim namienionym kaszëbsczi lëteraturze.
– Gòsc z Cetinje béł baro mòckò zaczekawiony fùnksnérowanim Kaszëbów w jich môłi tatczëznie i w pòlsczim państwie. Zaczął òn mëslec nad tim, jak bë sã dało rozszerzwic wiédzã ò jich dzejaniach téż w Czôrnogórze. A że je òn nôleżnikã wëkònôwczi radzëznë Tôrgów Ksążczi w Pòdgòricë, zdecydowôł sã na rôczenié delegacji z Kaszëb na tã rozegracjã. Kùńc kùńców dôł rôczbã do Wëdôwiznë KPZ, jakô rôd sã zgòdzëła na przëszëkòwanié stojiszcza z ksążkama kaszëbsczima i ò Kaszëbach. Dodôwkòwò specjalnym gòscã Tôrgów òstôł pisôrz, tłómôcz i gazétnik Dark Majkòwsczi, chtërnégò prof. Raiczević pòznôł òb czas kartësczégò zéńdzeniô – klarëje prof. Pażdżersczi.
Wôrt dodac, że òrganizatorzë Tôrgów mielë wiôlgą starã ò achtnienié kaszëbsczi delegacji. Zapłacëlë za rézã fligrã i za bëtnosc w hòtelu, a òb czas waraniô rozegracji wcyg pòkazywelë, że wizyta Kaszëbów je dlô nich czims wôżnym. Iwan Pòpòvić, chtëren pilowôł bëlny òrganizacji całégò wëdarzeniô, dzéń w dzéń czile razy pòdchòdzył do kaszëbsczégò stojiszcza, bédowôł swòjã pòmòc, przedstôwiôł gòscy z Kaszëb jinym wëstôwcóm. Regùlarno òdwiedzôł nen plac wspòmnióny ju prof. Raiczewić. Pò prôwdze lëdze z naji delegacji mòglë sã czëc jak VIP-òwie.
Na Tôrgach
Tôrdżi w Pòdgòricë warałë òd 2 do 6 rujana. Kaszëbi przëlecelë 1 rujana i tegò samégò dnia przëszëkòwelë stojiszcze, jaczé swòjim wëzdrzatkã i bògactwã prezentowónëch ksążków, cządników, nôùkòwëch pòmòców i wszelejaczich zachów zrzeszonëch z Kaszëbama chłoscëło do se wiele gòscy. Za jegò przërëchtowanié òdpòwiôdała Ana Dunst, chtërna miała starã pòkazac wszëtkò, co nôlepszégò w slédnëch latach ùkôzało sã w zrzeszeniowi wëdôwiznie, prezentëjącë téż czile ksążków wëdónëch przez MKPPiM.
Wiôlgą pòmòcą béł dlô ni prof. Pażdżersczi, chtëren rozmiôł dogadac sã z môlowima lëdzama w jich jãzëkù i cerplëwie dolmacził czileset razy, dze leżą Kaszëbë, czim sã apartni kaszëbsczi jãzëk òd pòlsczégò, jakô je historiô i lëteratura Kaszëbów, a téż jak wëzdrzi jich prawnô stojizna.
Wôżnym pónktã Tôrgów Ksążczi bëłë aùtorsczé zéńdzenia z rozmajitima ùtwórcama i wëdôwcama. Jedno z tëch wëdarzeniów bëło namienioné kaszëbsczi lëteraturze. Dark Majkòwsczi òdpòwiôdôł na pitania Duszana Pażdzersczégò ò historiã naji pismieniznë, ò dzysdniowëch ùtwórców i ò swòje dokazë, przede wszëtczim Pòd òkã Jastrë. Na kùńc béł czas na pitania òd ùczãstników zéńdzeniô. Wiele z nich tikało prawny sytuacji Kaszëbów, nie felowało téż głosów zdzëwieniô, że jãzëk „wcësniony” òd stalatów midzë dwa państwa – Niemcë i Pòlskã – przedërchôł do dzysdnia i wcyg mô swòjã lëteraturã.
Westrzód rozmajitëch gòscy, chtërny pòjawilë na kaszëbsczim stojiszczu, béł Dejvid Sejdović, przédnik Fondacija Ruka Prijateljstva, jakô zajimô sã spòlëznową pòmòcą dlô romsczich imigrantów. Baro zaczekawiła gò prawnô stojizna Kaszëbów w Pòlsce, pitôł ò òdniesenia kaszëbskò-romsczé i prosył ò nawléczenié wespółrobòtë. Nie skùńczëło sã to blós na gôdce, bò Dejvid Sejdović je w mailowi łączbie z Duszanã Pażdżersczim i razã z nim szukô mòżlëwòtów pòspólnëch dzejaniów.
Swój brzôd mòże dac téż pòtkanié z przedstôwcama Stowôrë Pòlôchów w Czôrnogórze, chtërny pòjawilë sã nôprzód na zéńdzenim z Darkã Majkòwsczim, a pózni jesz na kaszëbsczim tôrgòwim stojiszczu. Bëlë òni zaczekawiony mòżlëwòtą pùblikòwaniô kaszëbsczich wiérztów w wëdôwónym przez se pismionie „Głos Polonii” (gôdczi w ti sprawie prowadzy z Darkã Majkòwsczim redaktórka tegò pismiona Wanda Vujisić).
Dô to jaczi brzôd?
– Jô wiedno béł dbë, że dlô Kaszëbów nadzwëk wôżnô je mòżlëwòta zaprezentowaniô wszelejaczich ôrtów jich dzejaniô (òsoblëwie tëch zrzeszonëch z jãzëkã) za grańcama Pòlsczi. Mëszlã, że dzysdnia je tegò za mało, a i w ùszłoce ni mómë za wiele taczich wëdarzeniów. Je to dlô mie dzywné, a nôbarżi mie dzëwùje, że tak môłą łączbã mają Kaszëbi z jinyma słowiańsczima nôrodama. Kò òne są jima nôblëższé. Prawie taczé pòdjimiznë jak bëtnosc Kaszëbów na Tôrgach Ksążczi w Pòdgòricë są wôżné dlô dwiganiô prestiżu kaszëbsczégò jãzëka. Bãdze òn terô barżi achtniony w Czôrnogórze, ale téż i na samëch Kaszëbach. Kò to rodzy bùchã, że kaszëbsczi jãzëk i kùltura są czekawé i wôżné téż dlô òdbiérców zeza grańcë – pòdczorchiwô Duszan Pażdżersczi.
Brzadã tëch tôrgów bãdze téż stwòrzenié wiôldżégò kaszëbsczégò ksãgòzbieru w Cetinje, bò do biblioteczi Wëdzélu Czôrnogórsczi Filologii trafiło kòl tësąca ksążków ò Kaszëbach i pò kaszëbskù. Mdze to spòdlé do rozmajitëch badérowaniów dlô ùczałëch z Czôrnogórë.
W przińdnoce dobré rezultatë mògą dac zaczãté òb czas tôrgów relacje midzë najima przedstôwcama na ti rozegracji a rozmajitima lëteratama, dzejarzama, wëdôwcama i czëtińcama, co òdwiedzëlë naje stojiszcze.
Na gwës wôrt je miec starã ò promòcjã naji kùlturë na swiece, a słowiańsczé kraje zdôwają sã bëc nôbarżi pasowné do pòspólnëch dzejaniów.
Béł jem rôz na kòncerce dãti (dmùszny) òrkestrë. Taczi zawòłóny. Państwòwi. Sôdł jem czësto z przëtu, nié temù, co jem głëchi, leno bò jem kąsk pózno przëszedł, a slôdë bëło ju sadłé. Jem słëchôł a sã przëzérôł grającym. Bëlë snôżo òblokłi w równé ùnifòrmë, a kapelméster miôł zachtną bùławã. Grelë na sedzączkã. (Bò są téż taczi, co jidącë, pòtrafią grac). Równak nié ti. Jem zdrzôł a przëbôcziwôł sobie pòzwë instrumentów.
Òd prawi starnë z przódkù bëłë pòprzéczné flétë, a ta białka, co na jednym grała, miała skruzowóné włosë. Przë kòżdim pòrëszenim głowë òb czas graniô całô frizura téż grała. Ùnôszała sã, òpôdała. Czësto tak jak szła mùzyka. Dali w lewò sedzelë ti, co na òbòju grają. To je bòdôj nôsmùtniészi instrument. Brzëmi nosowò, tãskno. Jakbë grający czegò żałowôł abò co wspòminôł. Pò sąsedzkù są fagòtë. W nich je jakôs krëjamnota. Cemny zwãk, co bëlno sztëmùje z òbòjama.
Całé lewò z przëtu zajãło karno klarnétów. Przede mną sedzôł mùzykańt, co w negò czija dmùchôł prawie. Minã miôł, jakbë dostôł wërok: grac do kùńca żëcô w òrkestrze. Jaż jem pózni pòżałowôł, co jem mù òdjimka nie zrobił, taczi béł sztaturowò kòmùdny. A kò klarnét je wiesołim instrumentã. Jeden z nôredotniészich dokôzków, pòlka „Dżadek”, co òtmikała Lato z Radiem w Programie I Pòlsczégò Radia – bëła prawie grónô na klarnéce. Mój ùlëdóny klarnecysta biôtkòwôł sã z jimrą, chòcô miôł co robic. Czasã je tak, co warkòwi mùzykańt w òrkestrze mô leno pôrã nótów do zagraniô òb całi kòncert. To są tzw. „drodżé nótë”. Wezmë chòc na kùńc symfónie mùszi w kòcłë méznąc tak, cobë bëło wiedzec, co je kùńc. Temù taczémù òd kòcłów dają téż jiné statczi, cobë chłop nie ùsnął. Ti òd klarnétów nie spelë. Czej nie grelë, a zapòwiôdôczka mówia, co je gróné – rozpòwiôdelë midzë sobą. Nie wiém, ò czim, równak to wierã bëło co wôżnégò. Co sztót (òbczas kòncertu!) rozeblôkelë swòje czije na dzélëczi a dosc głosno przedmùchiwelë. Do te jesz mielë swòje lapczi, co je przecygelë bez całą grającą rórã. Wierã klarnét sã zrobił mòkri òd bëna… Na szmatka-lapk òd tegò „mòjégò” bë mògła spòkójno za jaczi kùchniowi toptuch robic, takô bëła „dodrzeniałô”.
We westrzódkù dmùsznégò karna są waltornie, a za nima pùzonë a tubë. Waltorniów sã słëchô, jakbë na jachtã do lasu wëszedł. Jesz psów felëje a miedwiedza, co gò szczwac mògą. Taczé miedwiedzowé a czasã nawetkã słoniowé brzëmienié mają pùzonë a tubë. Òd nich jaż zemia drëżi, jakbë jaczi zwiérz nadchôdôł abò ju nëkôł rozgòrzony. To je mùzyka, co gëldzy w stopë. Bë sã zdawac mògło, co na taczi ògromny tubie leno pòstawny chłopi griwają. Nié. Wej, czej ju szczestlëwie kòncert sã skùńcził, widzôł jem, jak jedno dzéwczątkò, tak z métra cãti, wlokłô tubã, co bëła wnetk wiãkszô òd nie.
Jô wiedno prawiã, co w białkach drzémie stolëmnô mòc. To bë sã mógł nierôz zmilëc. Temù do białk mùszi z delikatnoscą. Malinkô mòże zmùżdżëc, a te ze sztaturą germańsczi bòdżini – ni mùszą bëc taczé grozné, za jaczima szlachùją. Tej-sej białka je dirigeńtką, téż òrkestrë. To je zarô widzec, co to je stwòrzenié na pòdobã Bòga, bò sã rëszô jinaczi. Òna płënie. Jesz do te, czej je spòsobnô (a bòdôj wszëtczé są, leno to òd sznapsu zanôlégô) – chłopskô czãsc òrkestrë wcale nótów nie brëkùje. Ùczą sã na pamiãc doma, a na próbach i kòncertach leno ze swima instrumentama płëną za rãką prowadniczczi. Robią, co leno pòmësli a pòkôże. Gòrzi, czej dirigentka òbczas graniô mësli ò robienim pôłniô abò ò remònce kąpnicë. Tedë narôz we westrzódkù jaczi serenadë czëc są klopsë abò młodzowi kùch, a trąbczi grają, jakbë bëło fùgòwóné. Ta fùga òd remòntë, a na mùzycznô fùga – sã jinaczą. W ti pierszi jidze ò dokładnosc, a w ti drëdżi ò gòńbã. Jô wiém, jak to je z dirigentkama, bò sóm jem żeniałi. W jednym warkù białczi nie widzã. Za ksãdza. Jesz tã kòmóniã bëm z ji rãczi wsurpnął, gòrzi z taką spòwiedzą. Dolëbóg, jo! Chłop le je chłop, nawetkã w sëkni. Mòże miec pòdobné grzéchë – temù to przińdze lżi.
Jesz ò jednym instrumence jem zabéł. Ò trąbkach. A òne są nôgłosniészé w całi òrkestrze. A tej to graje. A znowù klarnétë…
Tómk Fópka
Cytat: We westrzódkù dmùsznégò karna są waltornie, a za nima pùzonë a tubë. Waltorniów sã słëchô, jakbë na jachtã do lasu wëszedł. Jesz psów felëje a miedwiedza, co gò szczwac mògą.
Przë tim całim gòdowim jôrmarkù je wiedno wiele zamieszaniô, trzôskù, robòtë, w szkòle, w przedszkòlim, w dodomach kùlturë a jinszich tegò ôrtu môlach. Dzecë baro chcą wëstãpic w jaczich jasełkach, jeden chce bëc aniółkã, drëdżi òsółkã, a jesz jinszi môłim Jezëskã, nimò że je w trzecy klasë i drãgò przińdze gò wcësnąc do żłóbka. Je to równak czas cëdów, tej chto wié. Chtos bãdze spiéwôł i grôł, chtos przëniese darë abò bãdze pasturkã. Në jo, mô to swój ùrok nen całi gòdowi szërmëcel. Tej-sej wëzdrzi to jak kòmédiô, jinszim razã barżi jak tragediô, nimò wiôldżich chãców i gòdzënów rëchtowaniégò, czësto jak w żëcym.
Latos równak bëła jem dosc zdzëwòwónô, czedë na jednym ze spòlëznowëch pòrtali przeczëta jem, że chtos bë chcôł wëstawic gòdowi przëdstôwk, leno prosy ò taczi scenarnik, w chtërnym nie wëstãpiwają Jezësk, Marijô i Józef. Mòże szło ò tak terô módną pòliticzną pòprawnosc, a mòże ò znudzenié wcyg tima samima òbrôzkama? Miało bëc jinaczi, mòderno. Mëszlã so, czekawô ùdba. Tej ò czim miôłbë bëc nen scenarnik, skòrno nié ò narodzenim Jezësa? Mòże ò strojenim danczi, familiowim zéndzenim przë wilijnym stole, ò jaczich swiątecznëch lëdzczich cëdach (wiôlgô miłota dzéń przed 24 gòdnika, wiôldżi darënk òd gwiôzdora abò jaczé cëdowné wëzdrowienié, cos na nen ôrt). Bële wszëtkò sã dobrze skùńczëło, żebë lëdzóm nie psowac hùmòru. Aùtór negò scenarnika mùszôłbë përznã pòkómbinowac, bë pòkazac Gòdë bez jich głównégò Bòhatera, bò je niewëgódny. Cëż, mòżna i tak.
Leno za czim tak cëganic? Nié lepi prosto rzeknąc, że sã Gòdów nie òbchòdzy i nie wierzi we wszëtkò, co z nima sparłãczoné? Że to sã nama nie widzy abò jesmë tim znudzony/zmãczony? Móm we wiôldżim ùwôżanim lëdzy, co rozmieją prosto przedstawic swòjã ùdbã na żëcé i nie sromią sã ò tim rzeknąc głosno. Nie lëdóm równak, czedë chtos kómbinëje i nadżinô jawernotã do grańcë mòżlëwòscë. Nié lepi bëc ze sobą a jinszima szczerim? Za czim tak wszëtkò cëkrowac, farwòwac dlô jinszich? Gòdë ni mùszą przecã bëc dlô wszëtczich czasã wiôldżégò dëchòwégò przeżëcô. Za czim na sëłã brac ùdzél w tim całim „przedstawienim”, jeżlë sã chtos nie gòdzy na scenarnik znóny òd dwùch tësąców lat? Lepi stwòrzëc czësto jinszi, swój jedurny plan na nen czas. Mòżna prosto miec wòlné òd wszëtczégò i nie mãczëc sã z gòdowima òbrzészkama, chtërnëch i tak sã nie lëdô. Jô równak to lubiã i ta sama òd dwùch tësąców lat historiô mie sã dali widzy, nie brëkùjã zmianë scenarnika i głównégò bòhatera.
Czej më jesmë przë tradicje i gòdowëch zwëkach, tej na sztót zatrzimiã sã przë wilijnym stole, bò dlô niechtërnëch to prawie òn je nôwôżniészim elemeńtã Wilëji, niżódna danka abò gwiôzdór. Stół, a na nim dwanôsce pòtrôw (jôdów). Nen stół mô w tim piãknym czasu parłãczëc lëdzy przë kôrbiónce i spiéwanim kòlãdów. Chòc ù mie doma z tim spiéwanim wiedno lëchò szło. Wëłómelë sã jesmë z ti tradicje i terô barżi słëchómë, czej chtos nama spiéwô. Je takô piesniô Weróniczi Kòrthals ze słowama „Przë tim stole, tim wilijnym, westrzód kòchóny familii…” (rôczã do słëchaniô na YT, chtërna przë leżnoscë Gòdów tikô sã prawie témë pòspólnégò sedzeniô przë wilijnym stole. Rozmajice to wëzdrzi, zanôlégô òd familie, òd chëczë. Jeżlë ju równak më przë tim stole razã jesmë, tej wôrt bëłobë pòkôrbic ò czims cekawim. I tuwò mògą sã pòjawic jiwrë. Ò czim mòżna, a ò czim lepi nie gadac, cobë wilijnô wieczerza nie skùńczëła sã sztridką? Nôlepi je so przërëchtowac lëstã bezpiecznëch tematów do gôdczi. Móm prawie taką ùdbã latos, bò zôs je to rok przedwelacjowi, tej pòliticzi lepi sã nie tëkac. Dlô swiãtégò bezpiekù, cobë to bëła wieczerza niepòliticznô, bez rizyka wëbùchù trzecy swiatowi wòjnë. Ò wiodrze téż lepi nie gadac, bò czasã barżi wieje z lewi, a czasã z prawi stronë, rôz z zôpadu, a rôz z pòrénkù. Nigdë nie je wiedzec, czë nen wiater co dobrégò nama przëniese. Tej ò czim bezpieczno a cekawò prawic? Mòże ò tim, co w „Pòmeranii” w gòdnikù mają napisóné? Jo, to mdze na gwës bëlnô kôrbiónka.
Òb zymk „Pomerania” wespół z Biórã Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô zrëchtowała warkòwnie dlô piszącëch pò kaszëbskù w Pelplënie. Na jeséń jesmë pòjachelë na nordowé Kaszëbë – do Rëmi i Rédë.
Naje zéńdzenié, w jaczim wzãło ùdzél 15 ùczãstników, më zaczãlë òd placu, chtëren sã nama zdôwôł kaszëbsczim centrum Rëmi – bùdinkù, co mô pòzwã Svantopôłk i je w nim sedzba tamecznégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Żdelë tam na naju rëmsczi zrzeszeńcë z przédnikã Józefã Lancã. Pò wëpicym cepłi arbatë i kawë (a bëło to brëkòwné w nen zëmny dzéń 23 rujana) jesmë kôrbilë ò sytuacje kaszëbiznë w Rëmi. Më sã doznelë, że dzysdnia wedle slédnégò pòwszechnégò spisënkù Kaszëbów je w tim miesce 6% (3123 lëdzy na wicy jak 50 tës. mieszkańców), a jesz w 90. latach dr Jón Mòrdawsczi rechòwôł, że je tam naju 40%. Taczi spôdk to skùtk przede wszëtczim wiôldżi migracji do Rëmi Pòlôchów z bùtna. Rëmsczi Kaszëbi nie mëslą równak leno ò lëczbach, a przede wszëtczim próbùją zabédowac cos wôrtnégò Kaszëbóm i przëbëcznikóm.
– Żelë jidze ò naji part, to co trzë miesące rëchtëjemë òglowé zéńdzenia dlô wszëtczich nôleżników. Rôczimë na nie rozmajitëch gòscy, co sã zajimają nają kùlturą. Latos bëlë to: kabaret „Pùrtcë”, Eùgeniusz Prëczkòwsczi i Róman Drzéżdżón. W gòdnikù bãdzemë gôdelë z Jerzim Miotką z Gdinie ò patronie rokù – ks. Hilarim Jastakù – klarëje Józef Lanc. – Òkróm tegò rok w rok razã z Miesczim Dodomã Kùlturë òrganizëjemë plenerowi Kaszëbsczi Jôrmark, w jaczim bierze ùdzél kòl 2–3 tës. lëdzy z miasta, z jinëch strón Kaszëb i turistów. Wôżné dlô najich nôleżników je wëdôwanié biuletinu „Rëmskô Klëka”, jaczi wëchòdzy piãc razy òb rok. Dôwómë w nim infòrmacje ò najich dzejaniach, planach, ale są téż artikle ò kaszëbsczi historii, kùlturze, tradicjach i fòlklorze – dodôwô przédnik partu.
Òkróm tegò KPZ w Rëmi rôz na miesąc je òrganizatorã mszów z kaszëbską liturgią słowa. Òdprôwiô je za régą we wszëtczich kòscołach w miesce ks. Stanisłôw Meger. Òb czas tëch nôbòżeństw czãsto spiéwô chùr „Rumianie”, jaczi dzejô ju òd 25 lat prawie przë parce, a wnet wszëtcë, co w nim wëstãpùją, są zrzeszeńcama.
Ùczãstników warkòwniów nôbarżi zaczekawiłë dzejania partu w sprawie kaszëbsczi edukacje. Kò Rëmiô je jednym z miast, dze w slédnëch latach mómë nôwikszi rost lëczbë dzecy, chtërne sã ùczą najégò jãzëka. W latosym szkòłowim rokù je jich 381.
– Jakno part próbùjemë pòmagac przede wszëtczim szkólnym. Rok w rok rëchtëjemë dlô nich zéńdzenia, na jaczich gôdómë ò jich jiwrach, pòtrzebach i dobëcach. Rôczimë na nie téż przedstôwców samòrządu, żebë i òni sã dowiedzelë, jaczé są problemë kaszëbsczich szkólnëch – gôdô Józef Lanc.
Pò taczich zéńdzeniach do wëszëznów miasta trôfiô lësta bédënków pòdpisónô przez szkólnëch i przez zrzeszeńców. Dzãka temù w rôtëszu wiedzą, że je karno lëdzy, jaczim zanôlégò na kaszëbsczi edukacji.
Przédnik rëmsczégò KPZ zagwësniwô téż naju, że bëlno jidze wespółrobòta z samòrządã. Móm leżnosc sã ò tim doznac, bò do Svantopôłka jesmë rôczëlë wicebùrméstra Ariela Sënicczégò [pòl. Ariel Sinicki]. Òdpòwiôdô òn przede wszëtczim za inwesticje w gardze, ale òb czas rozmòwë z nim jesmë zmerkelë, że mô téż wiédzã i ùdbë, jak pòmagac w rozwiju kaszëbsczi kùlturë i swiądë w miesce. Pòdczorchiwô, że Rëmiô je môlëzną na Kaszëbach, tej lëdze, co tuwò przecygają, nawet jeżlë są wikszoscą, mùszą achtnąc kùlturã gòspòdarzów te placu. Widzy wôrtnotã w piastowanim kaszëbsczich kòrzeniów swòjégò gardu i wiele razy gôdô nama, że wòlontérskô robòta partu KPZ je nié do zapłaceniô, a samòrząd rôd jemù pòmôgô financowò, bò je gwës, że są to bëlno wëdóné dëtczi. Jesmë w Rëmi za krótkò, żebë sã ùgwësnic, czë nie są to blós deklaracje, ale môlowi zrzeszeńcë zagwësniwają, że Ariel Sinicczi je pò prôwdze zaangażowóny w jich dzejania i wiele mù zawdzãcziwają. Më jesmë mù wdzãczny chòcle za to, że nimò wòlnégò òd robòtë dnia przëszedł na zéńdzenié do Svantopôłka.
Wôrt téż dodac, że nôleżnikã partu je bùrméster Michôł Paseczny [pòl. Michał Pasieczny] i piãc radnëch. Jak na 6% wszëtczich mieszkańców mómë tej we wëszëznach miasta wielną reprezentacjã.
Naje warkòwnie òdbiwałë sã w Rëmi, ale je to tak krótkò Rédë, że më bë ni mòglë so darowac, czej më bë nie zajachalë do sztudia karnôlu „Kaszëbe i swiat”, co gò mòże òbzerac na YouTube. Pòtkanié z jegò ùdbòdôwôczã Adamã Héblã i z Aną Hébel, chtërna w tim placu prowadzy rozmajité dzejania, jaczé rozkòscérzają kaszëbiznã, bëło wôrt stojeniô w tropach, jaczé warałë w Môłim Kaszëbsczim Trzëgardze całi dzéń. Adóm òpòwiedzôł ò pòczątkach karnôlu, ùdbach na jegò rozwij, dobrzińcach i òbzérnikach. Klarowôł téż, że człowiekòwi znónémù jakno satirik nie je letkò przënãcëc lëdzy do gôdaniô ò wôżnëch dlô naji òjczëznë sprawach. W Héblu je równak widzec wiele energii i chãcë do dzejaniô. Ju pò spòtkanim më kôrbilë midzë sobą ò jegò projekce i wszëtcë bëlë gwës, że Adóm nie dô sã letkò zepchnąc z ti YouTubòwi drodżi. Jegò białka Ana wëzwëskiwô môl w Rédze m.jin. do ùczbë kaszëbiznë i kaszëbsczi kùlturë. Naju zaczekawiłë przede wszëtczim ji doswiôdczenia zrzeszoné ze zajmama dlô dozdrzeniałëch, chtërny szukają dlô se rozmajitëch bédënków, téż tëch zrzeszonëch z òdkriwanim kòrzeniów i szukanim swòji swiądë.
Pòsobny pùnkt warkòwniów béł zôs w Rëmi. W hotelu Adria, dze jesmë zamieszkelë òb czas dwadniowëch warkòwniów, òdwiedzył naju salezjón ks. Krësztof Tusk. Je to jeden z barżi aktiwnëch kaszëbsczich kaznodzejów, chtëren òkòma dëszpastursczi robòtë nalôzł téż czas na prowadzenié ùczbów kaszëbsczégò jãzëka, religii w dzélu pò kaszëbskù i òrganizowanié zéńdzeniów kaszëbsczich skaùtów, a òb czas pandemii òdprôwiôł i nagriwôł msze w najim jãzëkù. Wôrt pòdczorchnąc, że robił dlô kaszëbiznë nié blós w Rëmi, dze wrócył pò dłudżim czasu, ale téż w jinëch môlach, dze prowadzëłë gò zôkònné drodżi, òsoblëwie w Bëdgòszczë.
Pòtemù jesmë mielë leżnosc pòsłëchac przedstôwcë kaszëbsczi rëmsczi młodzëznë. Frãcëszk Wandtka kôrbił nama ò tim, jak wëzdrzi zainteresowanié jegò rówieników nają kùlturą i jãzëkã. Nie béł to òptimisticzny òbrôz, ale sóm Frãc, przińdnoroczny maturańt, bëlnô gôdô pò kaszëbskù i mô nadzwëkòwą wiédzã m.jin. ò naji historii. Jegò samégò do kaszëbiznë przëchłoscëła m.jin. mëmka i stark, chtërnym je znóny wierã niejednym najim czëtińcóm Ludwik Bach. Frãcëszk òstôł z nama ju do kùńca warkòwniów, tej jesz długò pò zéńdzenim më pitelë najégò gòsca ò jegò kaszëbską drogã, a òn zagwësniwôł, że téż w dozdrzeniałim żëcym bë chcôł dzejac dlô rozwiju naji kùlturë.
Òb wieczór ùczãstnicë warkòwniów sami òpòwiôdelë ò swòjich dzejaniach w slédnym czasu i planach zrzeszonëch z kaszëbizną. Szkólny (Ana Swistun, Ana Wróbel, Justina Pranszka, Gracjón Fópka) gôdelë ò redotach i jiwrach prôcë z dzecama, direktorama i samòrządówcama. Narodzëła sã téż ùdba stójny wespółrobòtë midzë nima òb całi przińdny rok. Wiele bëło gôdczi ò pòrtalu mojestrone.com, bò czile z bëtników warkòwniów z nim wespółrobi (Pioter Dzekanowsczi, Dark Majkòwsczi, Aleksandra Majkòwskô, Hùbert Szirk, Paùel Wiczińsczi). Jesmë téż kôrbilë ò nônowszich ksążkach zrzeszonëch z Kaszëbama i ò lëteracczich planach ùczãstników.
Drëdżi dzéń (24 rujana) zaczął sã òd zéńdzeniô z przédniczką wëdôwiznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Aną Dunst, chtërna je mieszkanką Rëmi. Òpòwiedzała nama ò dzejanim wëdôwiznë, wespółrobòce (abò ji felënkù) z bibliotekama, szkòłama, aùtorama… Jesmë sã mòglë dowiedzec, jak krok pò krokù pòwstôwô ksążka, ò czim mùsz je gadac z drëkarnią i dlôcze wôrt jezdzëc na tôrdżi ksążczi w Pòlsce i za grańcą. Më téż pòznelë planë nôwikszi kaszëbsczi wëdôwiznë na 2025 rok. Na kùńc béł czas na pitania do Anë Dunst. Wikszosc z nich tikało sã ùdbów na lepszą promòcjã naji lëteraturë.
Slédnym pùnktã warkòwniów béł referat Piotra Dzekanowsczégò ò dzejanim Szëmòna Krofeya i ò jegò dokazu Duchowne piesnie D. Marcina Luthera i ynszich nabożnich mężów. Z niemieckiego w sławięsky jęzik wilozone. Bëtowsczi pisôrz i gazétnik prezentowôł m.jin. wiele czekawinków, jaczich sóm sã doznôł òb czas rézów do Szczecëna, dze szukôł szlachów pastora z XVI wiekù.
Pò nym wëstąpienim jesmë sã òddzãkòwelë z gòscynną Rëmią i wrócëlë dodóm fùl ùdbów i wspòminków.
